همشهری آنلاین_ سمیرا باباجانپور: پله‌های تنگ و باریک آب‌انبار ما را یک راست به سوی خنک‌ترین و گواراترین آب محله می‌رساند. هنوز بوی نای و رطوبت به مشام می‌رسد. اینجا در قدیمی‌ترین آب‌انبار قدیمی غرب تهران می‌شود رد آبی را گرفت که سال‌ها روی سفره اهالی در پارچ مسی یا بلوری خانه خودنمایی می‌کرد. یک جرعه آب خنک و زلال که در روزهای گرم و داغ تابستان غنیمتی بود.
این روزها اهالی محله «کن» برای احیای فرهنگ و تاریخ محله تصمیم گرفته‌اند تا مکان‌های تاریخی و بناهای قدیمی محله را جانی دوباره ببخشند. یکی از این مکان‌های قدیمی که به سبب بی‌توجهی به بنایی متروکه تبدیل شده است، آب‌انبار قدیمی محله «اسماعیلیان» کن است که قابلیت زیادی برای تبدیل شدن به موزه و محیط گردشگری دارد. هنوز هم قدیمی‌های محله از آب‌انبار محله اسماعیلیان به نیکی یاد می‌کنند. آب‌انباری که حاج «محمدعلی کنی»، مرد مؤمن و مردم‌دار محله، برای اهالی ساخت و این روزها بقایای آن به یادگار مانده است.
- نبض سلامت محله‌های قدیم
آب انبارها نبض سلامت محله‌های قدیم محسوب می‌شدند. معماری وصف ناشدنی و عجیب این مکان‌های تاریخی، یکی از شگفتی‌های تاریخ معماری کشورمان محسوب می‌شود. به‌طور معمول، بنای اولیه ساخت آب‌انبارها به همت خیّران محله شکل می‌گرفت و با کمک مردم و اهالی محله ساخته می‌شد. حفاظت از آب و توجه به نظافت آن از اهمیت زیادی برخوردار بود. اینکه چرا در اوج گرمای تابستان می‌توانستند خنک‌ترین آب را از آب‌انبار پر کنند، خود از شگفتی‌های این بناهای قدیمی بود. آب در زمان بارندگی و ذوب یخ‌ها در آب‌انبار جمع می‌شد تا در هنگام گرمای هوا و کمبود بارش، مردم روستا بتوانند از آب شیرین و پاکیزه برخوردار باشند. آب این گودال‌های سرپوشیده تا سال‌ها منبع اصلی آب نوشیدنی خانه‌های‌آبادی بود.
- خنکای آبی که زبانزد اهالی بود
سال‌ها پیش، درهای آب‌انبار بزرگ محله کن بر روی اهالی بسته شد. زمانی که آب لوله‌کشی به محله آمد این مکان دیگر کاربردش را از دست داد و روی در آن، قفل بزرگی جا خوش کرد. توجه به این بنای تاریخی و خاطره‌انگیز از جمله مکان‌هایی است که اهالی محله پیگیر احیای دوباره آن هستند. حاج «حسن محمدی»، فرزند حاج محمدعلی کنی، پیرمرد سالخورده‌ای است که هنوز خاطرات پدر را به یاد دارد. او درباره آب‌انبار قدیمی محله می‌گوید: «سال 1299، پدرم تصمیم گرفت آب‌انباری برای محله اسماعیلیان بسازد. آن زمان نزدیک به ۶ هزار تومان، خرج ساخت آب‌انبار شد.»
- هویتی در عمق 7 متری زمین
چیزی در حدود ۸۰ پله را باید پایین برویم تا به عمق ۷ متری آب‌انبار برسیم. سقف گنبدی آن برای گردش هوا تعبیه شده بود و همین فرم معماری موجب خنکی آب می‌شد. ساخت آب‌انبار از نظر معماری کار ساده‌ای نبود. از آنجایی در محله کن رسم بر این بود که هر ۵ محله «سرآسیاب»، اسماعیلیان، «دارقاضی»، «میانده» و «بالان»، هرکدام امکانات رفاهی خود را داشته باشند، در نتیجه هر محله آب‌انبار ویژه خود را داشت. «علی محمدی»، نوه حاج محمدعلی کنی، در ادامه حرف‌های پدرش می‌گوید: «در محله اسماعیلیان آب‌انباری وجود نداشت و مردم باید به محله‌های دیگر می‌رفتند. گاهی سر همین رفت‌وآمد به محله‌های دیگر دعواهایی هم شکل می‌گرفت. زمانی که آب‌انبار اسماعیلیان ساخته شد در نوع معماری و ساخت، زبانزد شد. آب‌انباری که خنک‌ترین آب را در همه کن داشت. تابستان‌ها که هوا گرم می‌شد، آب این آب‌انبار به قدری سرد بود که نمی‌شد دست را زیاد در آن نگه داشت. برای همین، آن زمانی که ماه مبارک «رمضان» در اوج گرمای تابستان افتاده بود، مردم ترجیح می‌دادند برای افطارشان از آب این آب‌انبار استفاده کنند. گاهی صفی طولانی روی پله درست می‌شد که دیدنی بود. بی‌شک سبب این خنکی به موجب نوع معماری و البته عمیق بودن آب‌انبار بود. هیچ‌کدام از آب‌انبارهای کن، به این میزان عمق نداشتند. پدر بزرگم این آب‌انبار را وقف حسینیه کرد تا مردم از آن استفاده کنند.»
- معماری منحصربه‌فرد آب‌انبارها
نخستین شاخصه هر آب‌انباری، دودکش‌های بلندی بود که برای خنک نگه‌داشتن آب ساخته می‌شد. سازندگان آب‌انبارها با دقت زیادی به مسائلی مانند میزان فشار آب بر کف و سطح آب‌انبار، مصالح داخل بنا، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب، توجه کامل داشتند. اهمیت این بناها موجب می‌شد در انتخاب نوع مصالح و کیفیت ساختمان آنها بیشترین دقت شود و اجزای مهمی مانند سردر، پله‌ها و بادگیرها با دقت بیشتری طراحی شود. با این حال، آب‌انبارهای محله کن بدون تزیینات ویژه‌ایی ساخته می‌شدند و عالی‌ترین شکل معماری، شیوه «آجرچینی» در آنها بود. آب‌انبارهای محله کن، دارای مخازن و انواع مختلفی بودند. «پاشیر»، پایین‌ترین و درونی‌ترین قسمت آب‌انبار محسوب می‌شد و جایی بود که مردم برای دسترسی به آب از آن استفاده می‌کردند. معمولاً سکوهایی برای نشستن در 2 سوی پاشیر، حفره‌هایی برای انتقال آب‌ها به کانال‌های زیرزمینی به همراه هواکشی در سقف برای تبادل هوا در آنها وجود داشت. قسمت بیرونی آب‌انبارها «سردر» نام داشت که سازندگان آن قابی با جرز عمودی، کتیبه، سکوهایی در 2 سو قرار می‌دادند تا نسبت به مکان‌های دیگر مشخص باشد. از دیگر قسمت‌های آب‌انبار، «بادگیر» یا «دودکش» بود که عمل گردش هوا و هدایت باد توسط آن انجام می‌شد. قسمت مهم دیگر در آب‌انبار، «پلکان» آن بود که تعداد پله‌ها با توجه به عمق مخزن آب‌انبار معلوم می‌شد و معمولاً با روش خاصی آجرچینی می‌شد برای اینکه رفت‌وآمد همه اقشار به آن آسان باشد. عمق پله‌ها را خیلی کوتاه در نظر می‌گرفتند.
- محله آب‌انبارهای کوچک و بزرگ
کن، آب‌انبار کم نداشت. تقریباً هر محله یک یا ۲ آب‌انبار داشت. قدیمی‌ترهای محله تعداد آب‌انبارها را بیشتر از 13 تا 14 آب‌انبار روایت کرده‌اند. جالب اینکه در بعضی محله‌ها سر هر کوچه‌ای آب‌انبار می‌ساختند. امروزه در محله سرآسیاب کن، کوچه بن‌بستی وجود دارد که به نام آب‌انبار نامگذاری شده است. چون سر کوچه یک آب‌انبار کوچک ساخته بودند. اکنون این آب‌انبار وجود دارد، اما محل زباله‌دانی است. با این حال، معماری و آجرچینی‌های قدیم خود را حفظ کرده است. تعداد آب‌انبارهای کن مشخص نیست، اما اغلب اهالی بر این نکته اذعان دارند که هر محله برای خود آب‌انباری داشته است. امروز از بنای آب‌انبارها تنها آب‌انبار محله اسماعیلیان باقی مانده که بخشی از آن به‌عنوان انبار حسینیه، مورد استفاده قرار گرفته است.