همشهری آنلاین_ رابعه تیموری: حدود ۲۰۰نفر از مسئولان دولتی و مدیران شهری و روستایی و نماینده‌های مردمی به قلعه «محمدعلی خان» آمدند و پشت‌تریبون‌های خبری گفتند: «این روستا ثروت‌های خدادادی پربرکت و فراوانی دارد که می‌توان آنها را به ظرفیت‌هایی برای اشتغالزایی روستایی تبدیل کرد. این روستا بیخ گوش پایتخت و در حاشیه منطقه۲۰ قرار گرفته و می‌توان به سادگی برای آبادانی آن طرح و نقشه ریخت و بر اجرای صحیح و مو به موی آنها نظارت کرد. بنابراین به‌عنوان پایلوت اجرای طرح توسعه پایدار روستایی انتخاب می‌شود و با اجرای موفق این طرح، قلعه محمدعلی خان الگویی می‌شود برای آبادانی و توسعه روستاهای دور و نزدیک کشور...» از آن روز و برگزاری مراسم افتتاحیه این طرح امیدبخش و کارگشا یک سال و۸ماه می‌گذرد، اما دیگر از مراحل اجرای طرح خبری به گوش نرسید. کنجکاوی درباره سرانجام این طرح ما را به روستای قلعه محمدعلی خان کشاند تا بدانیم طرحی که قرار بود این روستای حاشیه‌ای بخش فشافویه شهرری را سرآمد و الگوی اشتغالزایی روستایی کشور کند، به کجا رسیده است.
وقتی از دفتر روزنامه که در شمال تهران قرار گرفته ۸۰کیلومتر دور می‌شویم، تابلوی کوچک و رنگ و رو رفته روستای «قلعه محمدعلی خان» را در حاشیه جاده تهران‌ـ قم می‌بینیم، اما تا حدود ۲کیلومتر جلوتر خبری ازآبادی نیست. خیابان اصلی روستا که تعداد قابل توجهی خانه باغ در ۲سوی آن قرار دارند، طولانی و عریض است. آسفالت خیابان که لااقل چند دهه سنگینی هیکل وسایل نقلیه را تحمل کرده، فقط به اندازه جاده‌ای باریک است. خانه باغ‌ها با یکدیگر فاصله زیادی دارند و زمین‌های خشک میان آنها پر از بوته‌های خار و خاشاک و زباله است. بناهای خیابان تنوع زیادی دارند و در میان آنها ساختمان‌های سنگی و آجری تا خانه باغ‌های کاهگلی دیده می‌شود. شاخه‌های درختان انار که حسابی قد کشیده‌اند، پشت دیوارهای کاهگلی باغ‌ها به زیبایی نشو و نما می‌کنند. در روستا سوپرمارکت و مغازه کوچکی هم وجود ندارد و اهالی مایحتاج روزانه خود را از روستاهای اطراف تهیه می‌کنند. مرد میانسالی که خودرویش تا خرخره پر از خریدهای روزانه است، با اطلاع از موضوع گزارش به طرف ما می‌آید و می‌گوید: «دولت اگر می‌خواهد روستاییان املاک آبا و اجدادی خود را رها نکنند و به شهر نروند، باید مشکل کمبود آب روستا را حل کند. بسیاری از باغ‌ها و درختان روستا که سال‌ها منبع درآمد صاحبانشان بودند، خشک شده‌اند. موفقیت طرح توسعه روستایی با نظارت قانون بر فعالیت بخش‌های مختلف روستا و فراهم کردن امکانات میسر می‌شود.»
- دام‌هایی که سهم درختان را می‌بلعند
او تقسیم عادلانه آب روستا را یکی از راه‌های رفع مشکل کمبود آب قلعه محمدعلی خان می‌داند و می‌گوید: «این روستا ۲۴۰سهم است و حقابه ۳قنات روستا باید به‌صورت عادلانه میان این ۲۴۰سهم توزیع شود، اما چند گله‌دار عمده به جای خرید آب مصرفی احشام خود از این حقابه استفاده می‌کنند. آب این روستا ظرفیت پرورش هزار و۲۰۰رأس دام را دارد، ولی در اینجا سالانه ۷تا۸هزار رأس دام پرورش پیدا می‌کند که به ۳گله‌دار عمده روستا تعلق دارند. آب باقی مانده قنات برای آبیاری باغ‌ها کافی نیست و یک ماه طول می‌کشد تا همه قسمت‌های یک باغ سیراب شود.» شبکه لوله‌کشی آب آشامیدنی قلعه محمدعلی خان هنوز تکمیل نشده است. او می‌گوید: «ما با آنکه جزو بخش فشافویه شهرری هستیم، هنوز از داشتن آب آشامیدنی محرومیم و آب آشامیدنی خود را از فردیس می‌خریم. کسانی که توان خرید آب ندارند، از آب قنات که هفته‌ای ۲بار باز می‌شود، استفاده می‌کنند. اینجا پر از سگ‌های ولگرد است که گاهی داخل آب قنات می‌افتند و آب مصرفی اهالی را آلوده می‌کنند.» زباله‌ها و ضایعات غذای شب گذشته اهالی پای درختان سرسبز حاشیه خیابان پخش و پلا شده و سگ و گربه‌های ولگردی که در کوچه و خیابان روستا رها هستند، به آسودگی دلی از عزا درمی آورند. مرد میانسال می‌گوید: «ما حتی زباله‌های خانگی خود را به مراکز فردیس می‌بریم تا در کوچه و خیابان روستا پخش و پلا نشوند! در حالی که جمع‌آوری این زباله‌ها برای چند جوان شغل ایجاد و از مهاجرت آنها جلوگیری می‌کند.»
- هفت‌خوان‌های نفسگیر برای دریافت تسهیلات
استخر روستا کنار چشمه پایین دست قنات آب شیرین روستا قرار گرفته است. باغدارانی که نوبت آبیاری باغشان است، فلکه خروج آب استخر را می‌بندند تا پر آب شود و بتوانند زمین‌شان را سیراب کنند. روزهای سه‌شنبه و جمعه که قنات باز می‌شود، زنان روستا با دبه و گالن، آب ذخیره می‌کنند تا در طول هفته برای شست وشوی ظرف و لباس استفاده کنند. وقتی رخت‌های چرک انباشته می‌شود و آب ذخیره شده کفاف شستن‌شان را نمی‌دهد، زنان روستا بقچه‌های رخت چرک را روی چرخ‌دستی می‌گذارند و برای شستن آنها به پایین چشمه قنات می‌آیند. دهانه پایین چشمه قنات چند متری پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد و برای رسیدن به جوی آب کنار چشمه باید چند پله باریک و کوتاه طی شود. گاهی تعداد سگ‌های ولگرد روستا که برای نوشیدن آب به کنار چشمه می‌آیند به یک دسته می‌رسد. «نوشین دخت اینانلو» از دختران تحصیلکرده روستاست که در پایین چشمه قنات مشغول شستن لباس است. او می‌گوید: «من دلم می‌خواهد در روستای آبا و اجدادی‌ام بمانم و باغ انار خود راآباد کنم، اما در ۹ماه گذشته ۲بار باغ انار ما یخ زد و دولت هیچ کمکی نکرد. بیمه‌های روستایی منظم نیست و هر روز به بهانه‌ای قطع می‌شود. یک جوان روستایی کاملاً دست تنهاست و مسئولان از آنها هیچ حمایتی نمی‌کنند.» اینانلو برای آبیاری قطره‌ای باغ انار خانوادگی خود تقاضای وام کرده، اما هفت‌خوانی که جلو پایش گذاشتد، او را از پیگیری تقاضای وام منصرف کرده است. می‌گوید: «در طرح توسعه روستایی من و تعدادی از اهالی خواستیم که از ما حمایت کنند تا در استخر روستا، پرورش ماهی دسته‌جمعی راه بیندازیم. راه‌اندازی مرغداری، پرورش زالو و کاشت زعفران هم از دیگر طرح‌های خوداشتغالی بود که پیشنهاد دادیم. مسئولان هم این پیشنهادها را تمجید و تأیید کردند، ولی در مرحله عمل از ما کمک و حمایتی نشد. هرچند سال یکبار عده‌ای از مسئولان به اینجا می‌آیند، مانور تبلیغاتی می‌دهند، چند عکس می‌گیرند و دیگر این طرف‌ها پیدایشان نمی‌شود! جوانان روستا از این شرایط خسته و دلزده شده‌اند و هر روز جمعیت قلعه محمدعلی خان کمتر می‌شود.»
صحبت‌های اینانلو سردرددل «فرزین بیگدلی» را باز می‌کند. او فرزند رئیس شورای اسلامی روستا است و می‌گوید: «برخوردهای برخی از مسئولان، اهالی را به عملکرد و حرف‌های اعضای شورا هم بی‌اعتماد می‌کند. اعضای شورا از اهالی محل هستند و باید در مقابل مردمی که به وعده‌های مسئولان امید بسته‌اند، پاسخگو باشند.»
«عشرت شجاعی» یکی دیگر از بانوان روستاست که می‌گوید: «من در این اوضاع شیوع ویروس کرونا برای تزریق واکسن، ۶۰هزار تومان کرایه ماشین پرداختم تا به خانه بهداشت حسن‌آباد بروم. در حالی که خودم تحصیلات و دوره‌های مهارتی لازم برای خدمات بهداشتی را گذرانده‌ام. اگر در اینجا خانه بهداشت راه‌اندازی شود، اهالی برای نیازهای بهداشتی خود به شهر و روستاهای دیگر مراجعه نمی‌کنند و کسانی که در این زمینه مهارت و تحصیلات دارند، مشغول کار می‌شوند.» او از کمبود امکانات تفریحی روستا گلایه می‌کند و می‌گوید: «در اینجا پارک و زمین بازی وجود ندارد، در حالی که چندین کیلومتر فضای خالی و بدون استفاده در روستا رها شده که می‌توان آنها را با گذاشتن چند تاب، سرسره و الاکلنگ به فضای بازی بچه‌ها تبدیل کرد. از آسفالت خیابان‌های روستا حدود ۳۰سال گذشته و نه تنها آن را ترمیم نمی‌کنند، بلکه قسمت‌هایی از خیابان‌ها را که برای لوله‌کشی آب و فاضلاب تخریب شده، آسفالت نکرده‌اند.»
- گذشته‌ای پررونق و تاریخی درخشان
روزگاری که تعداد مدارس پایتخت به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسید، قلعه محمدعلی خان مدرسه‌آباد و پربروبیایی داشت که بسیاری از پیشینیان روستا در آن تحصیل کرده‌اند. از این مدرسه قدیمی فقط چند دیوار و ستون گلی شکسته باقی مانده و مهاجرت جوانان و کاهش جمعیت روستا سبب شده صدای زنگ مدرسه جزئی از خاطرات دور کوچه و خیابان‌های قلعه محمدعلی خان شود. بیگدلی می‌گوید: «دانش‌آموزان روستا با سرویسی که اداره آموزش و پرورش مهیا کرده، برای درس خواندن به مدارس حسن‌آباد می‌روند. اگر به جای فراهم کردن سرویس مدرسه، از جوانان تحصیلکرده روستا برای دایر کردن مدرسه و کلاس درس استفاده می‌کردند، از مهاجرت‌های روستا کاسته می‌شد.» او مهندس برق قدرت است و همراه پدر وبرادران تحصیلکرده‌اش در روستای آب و اجدادی خود به دامداری مشغول هستند. بیگدلی می‌گوید: «اغلب جوانان روستا تحصیلات دانشگاهی دارند و اگر به آنها میدان داده شود، می‌توانند روستا راآباد کنند.»
قنات مخروطی روستا در فاصله کمی از خرابه‌های مدرسه قدیمی روستا قرار گرفته است. دیواره‌های سنگی قنات که به دهانه‌ای آجرچین می‌رسد، گرمای تابستان را به خود راه نمی‌دهد و خنکای دلچسب و مطبوعی دارد. این قنات به ۲چشمه آب شور و شیرین تقسیم می‌شود. بیگدلی می‌گوید: «بزرگ‌ترها تعریف می‌کنند قدیم وقتی ماه رمضان با فصل تابستان همزمان می‌شد، مردم روزه‌دار روستا در قنات جمع می‌شدند و در خنکای آب زلال آن ساعت‌ها گل می‌گفتند و گل می‌شنیدند.»
- طرح توسعه روستایی چیست؟
بانک جهانی، توسعه روستایی را چنین تعریف می‌کند: «توسعه روستایی، راهبردی است که برای بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی روستاییان تدوین شده است.» توسعه روستایی بر بهره‌گیری از منابع طبیعی سرزمینی نظیر کشاورزی و جنگلداری متمرکز است و برای ارتقای کیفیت زندگی و وضعیت اقتصادی روستانشینان انجام می‌شود. هدف از مدیریت توسعه و عمران روستایی، تنظیم و اجرای برنامه‌هایی است که شرایط زندگی ساکنان مناطق روستایی را بهبود بخشد؛ به‌طوری که با شناسایی، سازماندهی و بسیج منابع موجود، حداکثر استفاده از قابلیت‌های موجود به عمل آید. بنابراین توسعه و عمران روستا باید مجموعه‌ای از اقدامات بنیادی برای اصلاح اوضاع اقتصادی، فرهنگی و سیاسی در جامعه روستایی را شامل شود و شرایط روستا را به گونه‌ای متحول سازد که همه استعدادهای بالقوه موجود در روستا را بالفعل و یک سیستم اجتماعی عادلانه را پایه‌ریزی کند.
- رئیس شورای اسلامی قلعه «محمدعلی خان»/ مشاغل روستایی را حمایت نکردند
حتی نیمی از ظرفیت‌هایی که حاج «حسین بیگدلی» برای اشتغالزایی در قلعه محمدعلی خان می‌شمرد، کافی است که نشان دهد پایلوت طرح توسعه روستایی به درستی و هوشمندانه انتخاب شده، اما به قول او حمایت نکردن از کسب و کارهای روستایی و دست تنها ماندن اهالی برای به ثمر رسیدن این طرح، موجب بیراهه رفتن و بر زمین ماندن آن شده است. بیگدلی، رئیس شورای اسلامی بخش فشافویه و روستای قلعه محمدعلی خان است. در گفت‌وگوی زیر، او به دلایل به ثمر نرسیدن طرح توسعه روستایی در قلعه محمدعلی خان پرداخته است.
چه عواملی سبب شد قلعه محمدعلی خان به‌عنوان پایلوت طرح توسعه روستایی انتخاب شود؟
در این روستا نعمت‌های خدادادی به وفور یافت می‌شود. ۶۲هکتار از اراضی قلعه محمدعلی خان باغی و مزروعی (مستثنیات) است و محصول انار، انجیر و پسته باغ‌های روستا کیفیتی مثال‌زدنی دارند. در مراتع قلعه محمدعلی خان انواع گیاهان دارویی می‌رویند و احشام‌نژاد زندی که در این روستا پرورش پیدا می‌کنند، در سال‌های۸۸و۹۴ از واحدهای نمونه ملی بودند. مرغوب‌ترین نوع گلیم هم در اینجا بافته می‌شود. قلعه محمدعلی خان شب‌هایی پرستاره دارد و می‌توانیم ارتفاعات تهران، کاشان، قم، کرج و ورامین را ببینیم. به قول معروف اینجا بام تهران است و ظرفیت برگزاری تورهای آفرود سواری دارد.
چگونه می‌توان از این ظرفیت‌ها برای اشتغالزایی روستایی استفاده کرد؟
وقتی قلعه محمدعلی خان را به‌عنوان پایلوت طرح توسعه پایدار روستایی انتخاب کردند، از اهالی خواستند پیشنهادهای خود را برای اشتغالزایی روستایی مطرح کنند. اهالی موارد زیادی مانند ایجاد گلخانه، پرورش ماهی، عرضه گیاهان دارویی، اصلاح‌نژاد دام و تولید گوشت ارگانیک، عرضه محصولات لبنی و بوم‌گردی را پیشنهاد کردند. بسیاری از این طرح‌ها مورد توجه مجریان طرح قرار گرفت، اما هیچ یک اجرا نشد. در قلعه محمدعلی خان کمتر می‌توان جوانی را پیدا کرد که تحصیلات دانشگاهی نداشته باشد. اگر از این جوانان حمایت شود، می‌توانند طرح‌های بزرگی را در روستا اجرا کنند. بسیاری از جوانان روستا برخلاف میل خود و برای پیدا کردن کار در تهران یا شهرک‌های صنعتی شهرری ساکن شده‌اند.
چرا اجرای این طرح از برگزاری افتتاحیه فراتر نرفت؟
اهالی روستا توان اقتصادی اجرای طرح‌ها را ندارند و قرار بود مسئولان با ارائه وام و تسهیلات به آنها کمک کنند، ولی هیچ یک از وعده‌هایشان عملی نشد. مثلاً برای دریافت وام شرایط سختی قرار دادند که کمتر کسی می‌توانست وام بگیرد یا کسی را که برای راه‌اندازی شغلی امکانات و تجهیزات می‌خواست، با کاغذبازی خسته و منصرف کردند. این طرح برای روستای ما هیچ خیر و برکتی نداشت. فقط ۲۰۰مسئول چند ساعتی مهمان روستا بودند و رفتند، همین!
کمبود آب و گاز شهری معیشت و اشتغال اهالی روستا را تحت تأثیر قرار داده است. برای رفع این کمبودها چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
آب قنات احتیاج به لایروبی دارد و ۲سال پیش و به دنبال پیگیری‌های زیادی که داشتیم، دولت بودجه آن را تصویب کرد، ولی هنوز انجام نشده است. لوله‌کشی آب آشامیدنی هم به پایان رسیده و باید به داخل خانه‌ها لوله‌کشی شود. نداشتن گاز شهری از دیگر مشکلات مهم روستاست که حدود ۲سال از نقشه‌برداری طرح گازرسانی روستا می‌گذرد، ولی هنوز هیچ اقدامی انجام نشده است. قلعه محمدعلی خان با مرکز شهر تهران فاصله زیادی ندارد و محصولات کشاورزی و دامداری روستا هر روز در تهران توزیع و مصرف می‌شود، ولی هنوز از امکانات بهداشتی و رفاهی اولیه مانند خانه بهداشت محروم هستیم.