همشهری آنلاین_ مژگان مهرابی: قریب به یکی، ۲ ماه است زمین لرزه‌هایی با ریشتر کم یا زیاد هر ازگاه پیکر شهرمان را می‌لرزاند. این، یعنی امکان زلزله در تهران وجود دارد. صدای پایش حتی گسل «مشا» را هم فعال کرده و این گسل به تبعیت از غول زلزله هر از چند گاهی با تکانی که به خود می‌دهد، لرزه‌ای بر کالبد تهران می‌اندازد. به گفته کارشناسان زلزله‌شناسی، ممکن است زلزله‌ای با شدت بیشتر شهر را بلرزاند. اینکه قرار است کی، این اتفاق بیفتد، کسی خبر ندارد و موضوع گزارش ما هم نیست. نکته حائز اهمیت همسایگی مناطق شرقی تهران با گسل‌های «مشا» و «ری» و همچنین عبور گسل‌های «نارمک» و «لویزان» از آنهاست که باعث شده بیشتر در معرض خطر باشند. مسئولان شهری نوسازی و ایمن کردن خانه‌ها را راه‌حل مناسب برای مقابله با زلزله‌های احتمالی می‌دانند اما این مهم تا چه اندازه می‌تواند شدت خسارت‌های زلزله احتمالی را کاهش دهد، هدف گزارش ماست. آن را از مدیران دفاتر نوسازی مناطق شرقی تهران جویا شدیم.
- ۹۵درصد فرسودگی؛ سهم محله
۹۵درصد از بافت محله شمیران‌نو فرسوده و ۸۳درصد آن تخریبی است. آمار تلخی که به گفته «جبار کریمی» مدیر دفتر توسعه نوسازی محله شمیران نو، متأسفانه صحت دارد. او می‌گوید: «منطقه ۴ در مسیر گسل مشا و دماوند قرار گرفته و بروز خطر در آن به خوبی احساس می‌شود. به‌خصوص محله‌هایی مثل شمیران‌نو که از بافت فرسوده برخوردار هستند.» به باور این مسئول، خانه‌های محله شمیران‌نو استحکام و نفوذناپذیری زیادی دارند. او ساخت‌وساز اصولی را راه‌حلی مناسب برای مقابله با خطر زلزله می‌داند. کریمی ادامه می‌دهد: «۴۳درصد از خانه‌های شمیران‌نو یک تا ۲ طبقه و ۴۵درصد ۳ تا ۴ طبقه است. در واقع می‌توان گفت میانگین خانه‌های شمیران‌نو ۳ طبقه هستند. اما مشکل عمده‌ای که در این محله وجود دارد، پدیده پشت‌بام‌فروشی است. یعنی یک مالک پشت‌بام خانه خود را به کسی فروخته و او هم ساخته و به کس دیگری واگذار کرده است. طبقات این چنینی معمولاً با پروفیل ساده ساخته شده بی‌آن که اصول مهندسی در آنها رعایت شود.» کریمی معتقد است اگر زلزله‌ای رخ دهد بیش از ۲ سوم خانه‌های شمیران‌نو تخریب می‌شود. برای گفته‌اش دلیل می‌آورد: «خیلی از خانه‌ها باید مقاوم‌سازی شود اما چون ملک تخریبی است مقاوم‌سازی خیلی کمک نمی‌کند.»
- بافت شمیران‌نو ناپایدار است
اما مشکل عمده‌ای که در این محله وجود دارد، ناپایدار بودن بافت آن است. کریمی درباره‌اش توضیح می‌دهد: «زمانی می‌توان گفت بافت یک محله فرسوده است که ۳ شرط نفوذناپذیری، ریزدانه و غیرمستحکم بودن را داشته باشد. اگر یکی از این ۳ شرط را نداشته باشد در زمره بافت ناپایدار قرار می‌گیرد. به عبارتی در مصوبه بافت فرسوده نیست و نمی‌تواند از تسهیلات تشویقی استفاده کند. محله شمیران‌نو همین مشکل را دارد به دلیل عریض بودن معابرش در زمره بافت فرسوده نیست برای همین کمتر مالکی برای ساخت‌وساز اقدام می‌کند. برای رفع این مشکل اقدام کرده‌ایم اما هنوز از شورای عالی معماری نتیجه‌ای حاصل نشده است.» او در ادامه به موضوع دیگری اشاره می‌کند و اینکه اغلب خانه‌های محله شمیران نو، به‌صورت تصرف عدوانی و غیراصولی ساخته شده است. کریمی می‌گوید: «اغلب خانه‌ها به‌صورت قولنامه‌ای خرید و فروش شده است. در واقع مردم این محله قانونی را به سبک خود نوشته‌اند. طبقاتی را با رانت ساخته‌اند. اگر شهرداری بخواهد ورود کند و از ماده ۱۰۰ استفاده کند باید بیشتر خانه‌ها را خراب کند که این واقعاً عملی نیست.»
- نوسازی به تنهایی راه‌حل مناسبی نیست
محله‌های گلشن، جوادیه و تهرانپارس شرقی در محدوده ناحیه ۶ قرار دارند. از قرار معلوم این محدوده هم مثل محله شمیران‌نو در طرح مصوب بافت فرسوده نیستند و دست اهالی را برای ساخت‌وساز اصولی بسته‌اند. «زهرا بشیری» مدیر دفتر نوسازی محله گلشن و جوادیه می‌گوید: «اغلب خانه‌های محله گلشن به‌صورت غیرمجاز ساخته شده و دارای پروانه ساخت نیستند. ساختمان‌ها ی اینجا شاید نمای زیبایی داشته باشند اما پی‌ریزی محکم و مقاومی ندارند. بیشترشان بدون پارکینگ هستند و مالک همه زمین خود را تبدیل به بنا کرده است. این خانه‌ها با سازه‌های مقاوم هم ایمن‌سازی نمی‌شوند و می‌توان گفت با کوچک‌ترین تکانی فرو می‌ریزند.» از حق نگذریم شهرداری برای رفع این مشکل اقدامات زیادی انجام داده اما نبود سند مالکیت باعث شده دست آن برای صدور پروانه ساخت بسته باشد.» بشیری می‌گوید: «پیش از انقلاب زمین‌های اینجا قطعات بزرگی بوده که مربوط به سرمایه دارها می‌شده است. همه هم سند داشته‌اند. بعد از پیروزی انقلاب به دلیل اینکه اصول تفکیک رعایت شود هرکسی به اندازه‌ای که در توان داشته زمین گرفته و ساخته است. هرکدام از قطعات ۴۰۰ ـ ۵۰۰ متری به قطعه‌های ۵۰ – ۶۰ متری تبدیل شده است. این قطعات چون به دنبال‌آباد کردن و حق ریشه از آن مردم شده بدون سند هستند. این محله حالت بن‌بست دارد. شهرداری می‌تواند برای پلاکی پروانه صادر کند که سند داشته باشند.» او متذکر می‌شود صرفاً نوسازی به تنهایی نمی‌تواند راه‌حلی برای مقابله با بحران باشد. بشیری توضیح می‌دهد: «۱۱۶ هزار نفر در این ناحیه زندگی می‌کنند. با وقوع زلزله قطعاً این جمعیت باید به جای امنی پناه ببرند. یکی از گزینه‌ها فضای سبز است که با کمبود آن مواجه هستیم. سوله بحرانی در محله گلشن وجود ندارد. کانکس امداد هم نداریم. پارک‌ها خیلی جوابگو نیست. بعضی از بوستان‌ها در کنار دکل برق هستند که خود می‌توانند دردسر بزرگی را ایجاد کنند.»
- آمادگی کم برای مواقع بحرانی
منطقه ۸ نسبت به دیگر مناطق شرق تهران از شرایط بهتری برخوردار است. اغلب خانه‌ها نوساز و معابر عریض که می‌توان گفت دغدغه مسئولان شهری را کمتر کرده است. «علی حنوک» مدیر دفتر توسعه نوسازی محله لشکر و مجیدیه هم همین باور را دارد و می‌گوید: «نوسازی به کنترل بحران کمک می‌کند. به‌طور مثال، منطقه ۸ از جمله مناطق نوساز تهران است. آیا این موضوع کفایت می‌کند؟ هنگام زلزله مردم به فکر فرار هستند. آیا فضای بحران زدای محله‌مان جوابگوی نیاز اهالی هست؟ با توجه به حجم بالای ساخت‌وساز جمعیت هر کوچه حداقل ۲ برابر شده است. آیا فضای امنی برای آنها داریم؟ آیا اصلاح هندسی شبکه معابر صورت گرفته است؟ آیا بوستان‌ها و مدارس ما به‌عنوان مکان‌های بحران‌زدا ظرفیت پذیرش شهروندان را دارد؟ نکته حائز اهمیت اینجاست که سوله‌های بحران ما با استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارند. بوستان تمدن از جمله بوستان‌های بزرگ منطقه است که متأسفانه مسیر تردد خودرو برای آن تعریف نشده و یک طرف آن بزرگراه امام علی(ع) واقع شده است. بنابراین فقط ساخت‌وساز مهم نیست. خانه را ساختیم بعدش چه؟ »
- نوسازی عامل افزایش جمعیت
در بین محله‌های منطقه۱۳ محله‌های صفا، زاهـــدگیلانی و اســدی دارای بافت فرســوده هستند و باقی محله‌ها وضعیت خوب و مطلوبی دارند. به گفته «مهدی‌حقی» مدیر دفتر توسعه نوسازی محله‌های صفا، زاهدگیلانی و اسدی منطقه ۱۳ به دلیل متأثر شدن از گسل ری می‌تواند دچار آسیب شود به‌خصوص محله‌هایی که بافت فرسوده دارند. او نوساز کردن خانه‌ها را روش مناسبی برای مقابله با بحران می‌داند و می‌گوید: «در این محله‌هاگاه خانه‌هایی را می‌بینیم که دیوارشان ترک خورده و در اثر بارندگی امکان فروریختن دیوار وجود دارد. این خانه‌ها باید نوسازی شود. البته شهروندان منطقه ۱۳ در امر نوسازی پیشقدم بوده ودرصد بالایی از خانه‌ها ایمن شده‌اند. اما ساخت‌وساز در کنار مزیت‌هایش عیب‌هایی هم دارد و آن افزایش جمعیت محله است.» او معتقد است با افزایش جمعیت، مدیریت شهری باید تسهیلات بیشتری برای شهروندان در نظر بگیرد که در شرایط فعلی این امر مهیا نیست.
حقی در ادامه می‌افزاید: «افزایش قیمت ملک باعث شده دلالان و سرمایه دارها وارد گود شوند و اینکه از مصالح محکمی استفاده می‌کنند یا خیر دغدغه دیگری است که باید به آن توجه شود.»
- نوسازی به شرط کیفیت
وسعت زیادی از بافت دولاب به دلیل قدمت بالایی که دارد فرسوده است. به جز خانه‌ها، اماکن تاریخی زیادی در این محله واقع شده که ایمن شدن آنها دربرابر زلزله نگاه ویژه مسئولان را می‌طلبد. به باور «علی شاه کرمی» مدیر دفتر توسعه نوسازی محله دولاب، نوسازی می‌توانددرصد چشمگیری از بحران زلزله بکاهد مشروط بر اینکه ساخت‌وساز باکیفیت باشد. او می‌گوید: «سازه اگر مقاوم به زلزله باشد می‌تواند تا اندازه‌ای مؤثر باشد. اما موضوع فقط نوساز شدن خانه‌ها نیست. باید بافت محله نوساز ی شود. نفوذناپذیری کوچه‌ها خود می‌تواند عامل دردسر باشد. در هنگام خطر امکان امدادرسانی را به حداقل می‌رساند. کوچه‌ای در محله دولاب داریم به طول ۱۰۰متر و عرض یک‌متر و نیم که آتش‌نشانی نمی‌تواند ورود کند. موضوع دیگر جنس مصالح است که باید مرغوب و مقاوم باشد. نظام مهندسی مسئول رسیدگی به این مهم است اما از آنجا که تمام وقت نمی‌تواند بر سر پروژه باشد، ممکن است تخلفاتی صورت بگیرد. بنابراین خانه‌ای خواهیم داشت با نمای دلربا اما باطن ناایمن که در برابر حادثه مقاوم نیست.»
- ساخت‌وساز بیشتر، حجم آوار بیشتر
به گفته «مرجان غفوری» مدیر دفتر توسعه نوسازی محله طیب، منطقه ۱۵ در همسایگی گسل ری قرار دارد و زلزله می‌تواند آسیب جدی به آن بزند. او می‌گوید: «وضعیت خانه‌ها در این محله مطلوب نیست. تعداد پلاک‌های فرسوده زیاد است. ما شهروندان را به نوسازی تشویق می‌کنیم اما نمی‌توانیم آنها را مجبور به این کار کنیم. در محله‌های کم برخوردار وضع معیشتی خیلی خوب نیست از این‌رو اغلب صاحبان خانه‌ها تمایلی به ساخت‌وساز ندارند. در یک خانه ۵۰ متری ۳ خانوار زندگی می‌کند اما در آپارتمان ۶۰ متری فقط یک خانواده. از این‌رو ترجیح می‌دهند در خانه فرسوده خود بمانند. بنابراین آموزش می‌تواند تا حدی به کاهش بحران زلزله کمک کند.» به اعتقاد غفوری همزمان با نوسازی که امری تدریجی است باید زیرساخت‌ها تقویت شود. او می‌گوید: «نوسازی در یک کوچه تعداد ساختمان‌ها را زیاد می‌کند از سوی دیگر هنگام زلزله حجم آوار زیاد می‌شود.» غفوری نظر دیگری هم دارد و اینکه برای جلوگیری از خسارت‌های احتمالی زلزله باید مکان‌های بحران‌زدا را افزایش داد. او توضیح می‌دهد: «برای هر ناحیه یک سوله بحران تعریف شده است. به‌طور مثال ناحیه ۶ منطقه ۱۵ با داشتن ۶ محله فرسوده یک سوله بحران دارد. ناحیه یک منطقه ۲ هم یک سوله بحران. در صورتی که منطقه ۲ از داشتن بافت فرسوده محروم و همه خانه‌های آن نوساز است. خود این موضوع چالش ایجاد می‌کند.»
- محله نو همکاری همسایه‌ها را می‌طلبد
محله مینابی یکی از فرسوده‌ترین محله‌های منطقه ۱۴ است که با تلاش دفتر توسعه نوسازی این محله روند نوسازی در آن چشمگیر بوده است. او نوسازی را عاملی برای ایمن کردن شهر دربرابر حوادث غیرمترقبه می‌داند در صورتی که شهروندان برای ساخت‌وساز خانه‌هایشان رغبت نشان دهند. او می‌گوید: «تصور کنید در یک کوچه با ۲۰ پلاک اگر ۱۹ پلاک هم نوساز ی کرده باشند به دلیل اینکه یک پلاک همکاری نمی‌کند، کوچه تعریض نمی‌شود. وقتی کوچه تعریض نشود، نیروهای امدادرسان نمی‌توانند به موقع حاضر شوندو اهالی برای فرار از محل حادثه به خطر می‌افتند.»
- ۵ گسل فعال در شرق پایتخت
بحرانی بودن مناطق شرقی تهران، شاید ذهن شهروندان را آشفته کند که نکند خانه ما در مسیر گسل قرار داشته باشد؟ از این‌رو برای آشنایی بیشتر با گسل‌هایی که از محدوده شرق تهران عبور می‌کند سراغ «محسن‌عسگری» مهندس معماری و محقق علم زلزله‌شناسی رفتیم.
به گفته این کارشناس، تهران گسل‌های زیادی دارد و در ۳۰ هزار سال گذشته، ۹ زلزله بزرگ بالای ۷ ریشتر داشته است. او می‌گوید: «در محدوده شرق تهران گسل نارمک در منطقه ۴ قرار گرفته و در رده گسل‌های متوسط قرار می‌گیرد. راستای این گسل شرقی ـ غربی و در پای تپه‌های شیان واقع شده است. این گسل از محل تقاطع بزرگراه‌های همت و امام علی(ع) شروع و تا خیابان هنگام ادامه دارد.»
این محقق با اشاره به اینکه گسل مشا در طول رشته کوه البرز قرار گرفته و می‌تواند منطقه ۴ را تحت‌الشعاع قرار دهد، درباره گسل شرق تهران می‌گوید: «اما گسل شرق تهران یکی از خطرناک‌ترین گسل‌های تهران به شمار می‌آید. از شرق وارد تهران شده و از مناطق سرخه‌حصار، تهرانپارس، بزرگراه شهید بابایی و مجیدیه تا منطقه سیدخندان امتداد دارد. در واقع یکی از خطرناک‌ترین مکان‌ها برای ساخت‌وساز است. گسل دیگری که از محدوده شرق تهران عبور می‌کند، گسل لویزان است. این گسل از محله‌های حسین‌آباد، مبارک‌آباد، لویزان، شیان، ولی‌عصر(عج)، پاسداران، ضرابخانه، شمیران نو، قاسم‌آباد، ده نارمک، قنات کوثر، کوهسار، حکیمیه و مجیدآباد گذر می‌کند.»
نکته قابل توجه دیگری که عسگری به آن اشاره می‌کند، پدیده مخرب فرونشست زمین است که به دلیل برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در بین گسل‌ها رخ داده است. این کارشناس در آخر متذکر می‌شود، تهران در زمینی مملو از گسل‌های فعال، توسعه‌یافته و فعالان امور ساخت‌وساز در هنگام اجرای پروژه‌های ساختمانی باید این نکته را مد نظر داشته باشند و بناها را با استحکام بالایی بسازند.