همشهری آنلاین_سمیرا باباجانپور: ۱۳ فروردین‌ماه ۱۳۹۸، زمانی که براثر باران‌های شدید فصلی پایه‌های پل تاریخی «حاج محمد علی» با بیش از یک قرن قدمت، دوام نیاورد و فروریخت، رسانه‌ها خبر از تخریب قدیمی‌ترین پل آجری پایتخت را دادند. پلی که حاج محمد علی، خیر معروف محله کن، برای ارتباط بین اهالی روستاهای شمال منطقه ۵ و محله کن ساخت و آن را وقف عموم کرده بود. معماری متفاوت پل به گونه‌ای بود که همین آجرهای ساده نیز پایه‌های پل را برای سال‌ها سرپا نگه داشته بود، ولی در طی سال‌های گذشته، به سبب مرمت غیراستاندارد و غیراصولی، پایه‌های پل سنگین شده و مواد به کار رفته شده تاب سیلاب تند بهار ۱۳۹۸ را نیاورد و به یکباره پایه‌های اصلی پل فروریخت. هرچند پس از پیگیری اهالی، شهرداری پای کارآمد و سازمان زیباسازی شهرداری تهران و میراث فرهنگی به کمک یکدیگرکار مرمت را آغاز کردند، ولی مرمت این پل همچنان با کندی انجام می‌شود. «امین نور قربان»، دبیر گروه فرهنگی و اجتماعی شورایاری محله کن، می‌گوید: «متأسفانه هنوز کار مرمت پل به پایان نرسیده است. زمان زیادی سپری شده و کار، بسیار به کندی جلو می‌رود. متأسفانه اگر به باران و برف شدیدی برخورد کنیم، بی‌شک پل دوام نخواهد آورد و به کل فرو می‌ریزد.»
- دبیر شورایاری محله کن پیچیدگی‌های نوسازی آثار تاریخی
«علیرضا بزرگی»، دبیر شورایاری محله کن، درباره روند نوسازی بناهای تاریخی این محله، می‌گوید: «به باور کارشناسان حوزه میراث فرهنگی، تا وقتی اثری در میراث فرهنگی ثبت نشود نمی‌توان نام باستانی یا تاریخی روی آن گذاشت، اما بی تردید همه ما می‌دانیم هویت یک محله را بیشتر از بناهای تاریخی، اشتیاق مردم به حفظ اصالت‌ها شکل می‌دهد. با این توضیح باید بدانیم که نوسازی در محله کن امری پیچیده است.
درباره مسجد سرچاه نیز همین مسئله وجود داشت. واقعاً می‌شد با مشاوره یک بنای قدیمی اگرچه تخریب هم شده باشد، حفظ شود. معمولاً در این مواقع طراحی‌ها را به‌گونه‌ایی انجام می‌دهند که هویت‌ها و اصالت‌های بنا یادآوری شود. اصولاً این‌گونه کارها چارچوبش به این شکل است که اگر مسجدی استحکام کافی را نداشته باشند، امور مساجد و هیئت امنا توافقنامه‌ای برای تخریب یا بازسازی مسجد می‌نویسند. اما باید هیئت امنای مساجد این موضوع را در نظر بگیرند که تخریب یا بازسازی مسجد را با نیاز مراجعان همراه کنند و از مراجعان نظرسنجی کنند و در ادامه برای نوسازی مساجد با کارشناسان مشاوره کنند. برای نوسازی بافت‌ها و خانه‌های قدیمی، ما می‌توانیم به مردم کمک کنیم. ضمن اینکه واقعاً در بازسازی اماکن عمومی نیاز مردم هم باید تأمین شود. اینکه مردم دغدغه پیدا کنند تا به استحکام بنا و نوسازی ساختمان‌هایشان اقدام کنند، خیلی ارزشمند است. با این کار هم طرح تفصیلی محله زودتر به نتیجه می‌رسد و هم خطرهایی چون «زلزله» دیگر تهدید بزرگی نخواهد بود. با نوسازی اصولی هم مدیریت شهری می‌تواند خدمات و امکانات رفاهی بیشتری بدهد و هم بافت بومی محله حفظ شود و هم مناظر و زیبایی‌های محله از بین نرود.»
- مرمت آثار قدیمی نه تخریب و نوسازی
موضوع تخریب و از بین رفتن آثار تاریخی محله کن، تنها به پل تاریخی حاج محمدعلی محدود نمی‌شود. نور قربان از بناها وآثاری نام می‌برد که دیگر ناپدید شده‌اند و تنها باید در خاطرات اهالی قدیمی رد آنها را جست‌وجو کرد. او درباره مسجد «سرچاه»، یکی از مسجدهای قدیمی محله کن، می‌گوید: «مسجد سرچاه خیلی وقت بود که به سبب امن نبودن بنا قابل استفاده نبود و به گمانم متولیان مسجد هم به همین دلیل آن بنا را تخریب کردند تا بنای دیگری جای آن بسازند، اما مسئله عمده‌ای که من و دوستانم را بسیار ناراحت کرده این است که در محدوده محله کن، ۲۰ مسجد وجود دارد که در نوع خود منحصربه‌فرد هستند. بی تردید این مسجد هم جزو مساجد فعال محله نبوده است. چند قدم بالاتر از مسجد سرچاه، دو سه مسجد دیگر وجود دارد که آنها هم نیمه فعالند. در محله کن کمبود سرانه مسجد نداریم و به واقع نیاز نبود یک مسجد ۲ طبقه در این فضای کم ساخته شود. می‌شد با کمی مقاوم سازی، بنای قدیمی را حفظ کرد. تیرهای چوبی سقف و ستون‌های ۳۰۰ ساله این مسجد از نظر تاریخی ارزش داشتند. با حفظ بنای قدیمی مسجد، می‌شد مردم را برای نماز به حضور در یک مکان فرهنگی و تاریخی تشویق کرد. مگر مساجد تاریخی «اصفهان» و شهرهای دیگر چقدر قدمت دارند؟ آنها را بازسازی کرده‌اند، در فهرست میراث فرهنگی درآمده‌اند و اکنون هم به‌عنوان مسجد مورد استفاده مردم هستند.»
او ادامه می‌دهد: «اکنون جوانان کن، مشتاق بناهای تاریخی و سنتی محله خود هستند، چه خوب می‌شد اگر با مقاوم‌سازی بنای مسجد سرچاه، این جوانان را برای حضور در مساجد تشویق کرد. ضمن اینکه این مسجد می‌توانست جاذبه توریستی هم باشد. اینک دیگر این مسجد، مسجد سرچاه نیست. می‌تواند هزاران نام دیگر داشته باشد. مسجد سرچاه برای ما، مسجدی بود که در کنار حیاط آن «چنار» قطور و قدیمی وجود داشت و می‌شد در صحن مسجد نشست و بوی خاک و چوب را از در و دیوار ان استشمام کرد.»
- داستان مسجد سرچاه
«رحمت‌الله‌کاشانی»، از معتمدان محله، درباره اهمیت این مسجد تاریخی که به سبب نوسازی بافت تاریخی خود را از دست داده است، می‌گوید: «یکی از دلایل توجه اهالی به این مسجد، چاهی بود که در داخل آن وجود داشت. به یاد دارم که این چاه به سبب نزدیکی به جوی آب، تا اواسط تابستان پرآب بود و وقت‌هایی که آب‌انبارهای محله خالی از آب می‌شد، مردم از آب این چاه استفاده می‌کردند. یادم است که پدرم هرچند سال یک‌بار، با کمک چند تن از اهالی، چاه را لایروبی می‌کردند تا آب دهی آن بیشتر شود. هر وقت که چاه لایروبی می‌شد، سال بعد بیشتر آب می‌داد. به یاد دارم حدود ۶۰ سال پیش خشک‌سالی عجیبی در کن آمد. به‌گونه‌ایی که هم آب‌انبارها و هم چاه‌ها خشک شدند. شیخ «حسین الله‌داد»، آن زمان در مسجد حضرت «ابوالفضل» (ع) منبر می‌رفت و نمازجماعت می‌خواند. اهالی به او مراجعه کردند و گفتند ما هرچه سنگ‌های «بوم‌غلتان» را عمود می‌کنیم، باران نمی‌آید. قدیم مردم باور داشتند اگر سنگ‌های بوم‌غلتان روی همه پشت‌بام‌ها را عمود کنند باران می‌آید. خلاصه اینکه قرار می‌شود به امامت شیخ حسین «نماز باران» بخوانند. چند مکان برای این کار پیشنهاد می‌شود. در نهایت به دلیل اینکه نماز باران در فضای باز باید خوانده می‌شد، قرار می‌شود روی پشت‌بام مسجد نماز بخوانیم. نردبان گذاشتیم و برخی از اهالی محله روی پشت‌بام آمدند و نماز را خواندیم. فردا به قدری باران آمد که آب از جوی‌ها توی کوچه‌ها سرریز شد.»
او درباره قدمت این مسجد هم می‌گوید: «این مسجد هم جزو قدیمی‌ترین مساجد کن است. بعضی می‌گویند ۳۰۰ سال و بعضی می‌گویند ۴۰۰ سال. نقل است که درخت داخل مسجد بیشتر از سن ساختمان مسجد قدمت دارد. قدیمی‌های ما نقل می‌کردند درخت داخل مسجد گویا یک‌بار شکسته و در گذشت زمان به چند شاخه تقسیم شده که فضای خالی وسط درخت هنوز وجود دارد و شاهدی بر این مدعاست.»
- خانه‌های تاریخی کن را دریابید
دبیر فرهنگی و اجتماعی شورایاری محله کن بر این باور است که در این محله، بناها و آثار زیادی برای حفظ و مرمت وجود دارد. او از خانه‌های تاریخی یاد می‌کند که در پایتخت کم‌نظیر هستند و دیگر کمتر می‌توان ردی از طراوت و زیبایی چنین خانه‌هایی را در شهر تهران دید. او می‌گوید: «کن خانه تاریخی کم ندارد. هم به سبب وجود شخصیت‌های تأثیرگذار در محله، هم به دلیل قدمت بنا. در شهرهای توریستی مانند «یزد» چنین بناهایی را بازسازی کرده و با امتیازاتی که به مالکان‌شان داده شده، بافت تاریخی را حفظ کرده‌اند. اما این اتفاق تنها در شهرهای توریستی می‌افتد و برای محله کن که بافت ۲ گانه شهری و روستایی را تجربه می‌کند، دور از گمان است. اما حفظ این بناها نه تنها برای مردم کن بلکه برای مردم تهران ضرورت دارد. بناهایی که جزوی از تاریخ معاصر کشورمان هستند.»
خانه پدری آیت‌الله «مهدوی» و «باقری» که سال‌ها محل زندگی این ۲ عالم بزرگوار بوده، یکی از قدیمی‌ترین خانه‌های کن است. امروز می‌شود قدمت این خانه را از دیوارهای کاهگلی و در قدیمی‌اش متوجه شد. با این حال، این خانه امروز نمای خوبی در محله کن ندارد. در حالی که این خانه کاهگلی به مرور زمان فرو می‌ریزد و دیوارهایش بر اثر باد و باران، کوتاه و کوتاه‌تر می‌شود، خانه‌های اطراف نو شده و بر طبقات‌شان افزوده می‌شود.
«محمدتقی باقری»، برادرزاده آیت‌الله مهدوی می‌گوید: «این خانه از سال ۱۳۷۱ و پس از درگذشت مادر آیت‌الله مهدوی به حال خود رها شده و تا همین چند سال پیش به‌سبب بی‌توجهی، دزدها به آسانی از این خانه سرقت می‌کردند. جالب اینکه رئیس شورای‌شهر تهران در سال ۱۳۹۳ از این خانه بازدید کرد و رو به خبرنگاران قول مساعد داده بود که این خانه از سوی شهرداری خریده و تبدیل به موزه کن شود. اما دیگر خبری از عملی شدن این وعده‌ها نشد.
از دیگر خانه‌های تاریخی محله کن، خانه آیت‌الله «محمدعلی عمیقی» است که براساس اسناد خانوادگی موجود بیش از ۲۵۰ سال قدمت دارد. آیت‌الله عمیقی متولد ۱۲۵۹ شمسی و یکی از مراجع بزرگ زمان و هم‌دوره آیت‌الله «بروجردی» بود. گفته می‌شود «سیدابوالحسن اصفهانی»، اجازه نامه اجتهاد این ۲ عالم بزرگوار را صادر کرده و هر ۲ اجازه‌نامه با حاشیه‌های طلایی و دست‌خطی زیبا نوشته شده است که اجازه‌نامه آیت‌الله عمیقی به‌عنوان سندی تاریخی در حسینیه درقاضی نصب شده است.
این خانه هم مانند بسیاری خانه‌های قدیمی کن، دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که از سوی «محسن عمیقی»، فرزند این شخصیت بزرگ، حفظ شده است. او که امروز در خانه پدری زندگی می‌کند، می‌گوید: «واقعیت این است که خانه برای ما بیشتر از محل سکونت، یادآور خاطرات پدر است. برای همین تا زمانی که زنده هستیم، تلاش می‌کنیم خانه را حفظ کنیم. با اینکه قدیمی‌بودن خانه برای ما دردسرساز است اما کوشش می‌کنیم با مشکلاتش بسازیم. این خانه هنوز بوی پدرم را می‌دهد و آنها که با او حشر و نشر داشتند و در قید حیاتند می‌فهمند استشمام این بو چه لذتی دارد. به هر حال، کم‌کم خانه‌های اطراف خانه ما در حال ساخت است که برای ما ایجاد مشکل می‌کند. اگر ارگانی حاضر باشد این خانه را حفظ کند، به سبب حسی که برای حفظ خانه پدری داریم، همکاری خواهیم کرد.
خانه آیت‌الله «تهرانی»، مسجد «میان دزدک»، «پل آجری»، حمام «اسماعیلیان»، آب‌انبار «اسماعیلیان»، آب‌انبار «سرآسیاب» و چندین بنای تاریخی که هنوز مردم محله در آن زندگی می‌کنند، نیاز به توجه جدی دارند.