دنیای مجازی دنیای خیال است که در آن می‌توان سراغ از همه چیز گرفت بی‌آنکه با تلاشی فراگیر بخواهیم پرده از ظاهر امور برکشیم و سر از دنیای ریاضی و قوانین صفر و یک مخفی در پشت آن درآوریم. فضای مجازی زمان و مکان نمی‌‌شناسد، همه جایی و همه مکانی است، مرزها را به سهولت می‌پیماید و در آن واحد از رموزی پرده می‌گشاید که به‌چنگ آوردن آنها در عالم واقع مستلزم صرف انرژی، زمان و هزینه بسیار است و گاه حتی غیرممکن می‌نماید.
در این میان تمام معارف بشری مناسبات خاص خود را با این فضا تعریف می‌کنند و قلمروهای خاص خود را دارند و گاه حتی قلمرو و تعریف مفاهیم نیز معنی خود را از دست می‌دهند.
اما نسبت دین که تعریف‌ناپذیر، سهل و ممتنع است، با این فضا چگونه است؟ نسبت مجاز با این چگونه تعریف می‌شود؟ اصطلاح دین‌مجازی به چه معناست؟ وجود اشتراک و افتراق امر مجازی و امر دینی چیست؟ استفاده از دین در فضای مجازی چه فواید و چه معایبی به همراه دارد؟ آیا ذات دین با فضای مجازی سازگار است؟ استفاده یک ایرانی از دین در فضای مجازی چه فواید و معایبی به همراه دارد؟ آیا ذات دین با فضای مجازی سازگار است؟ آیا استفاده یک ایرانی از دین در فضای مجازی متفاوت از استفاده یک فرانسوی از دین در این فضا است؟ دین را باید با فضای مجازی یا فضای مجازی را باید با دین سازگار کرد؟
سؤالات فوق نمونه‌ای از دغدغه‌های مربوط به رابطه دین و فضای مجازی است که سبب شد در روز سه‌شنبه 28/3/87 دکتر سعید رضا عاملی دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران به موضوع دین و فضای مجازی در مؤسسه گفت‌وگوی ادیان بپردازد.
اما از آن‌جایی که در روز تبلیغ و اطلاع‌رسانی دینی و سالروز صدور فرمان امام‌خمینی(ره) مبنی بر تأسیس سازمان تبلیغات اسلامی در سال 1360، قرار داریم، مطلب حاضر می‌تواند به بحث تبلیغ و اطلاع‌رسانی دینی ابعاد جدید‌تری بدهد. به‌ویژه آنکه امروزه به موازات شیوه‌های مرسوم تبلیغ دینی، فضاهای مجازی در این مهم رقابت گسترده‌ای را با شیوه‌های مرسوم آغاز کرده‌اند.
در ابتدای سخنرانی دکتر سعید رضا عاملی ضمن بزرگ توصیف نمودن فضای مجازی دین را هم به لحاظ تکثر ادیان و هم به لحاظ تکثر مفاهیم موجود در حوزه دین مقوله‌ای بزرگ توصیف کرد.
وی ما را در مواجه با پدیده‌های جدید به‌لحاظ افق دید نیازمند یک نگاه دور و عمیق دانست و حتی به وجود این مشکل در تاریخ نظریه‌ها اشاره کرد. در همین رابطه فضای مجازی به‌عنوان صنعتی که ظهور و شروع به بازنمایی کرد، این مشکلات را به همراه داشت. چنانکه ابتدا در 1945 استفاده از فضای مجازی در پرنووسکس بود، اما با گذر زمان نگاه به این پدیده جدی‌تر شد و اکنون فضای مجازی فضای تجارت، آموزش، پژوهش و زندگی است.
استاد علوم ارتباطات دانشگاه تهران حاصل نگاه اولیه به این فضا را روبه‌رو شدن با اولین مقوله‌های فضای مجازی یعنی فضای فساد، فضای حضور بیگانگان، فضای تهدید فرهنگی برشمرد و در عین‌حال حاصل یک نگاه عمیق و بنیادی‌تر به این فضا را وجود قرابت‌های خاص با ذات دین خواند.
دکتر عاملی برای روشن‌تر شدن این بحث به تعریف کلید واژه‌های اساسی آن پرداخت.
منظور از امر مجازی چیست؟
وی در پاسخ گفت: «مجاز در لسان عرب معانی خاص دارد، امر مجازی را در مقابل امر حقیقی و گاه در برابر امر محسوس به‌کار می‌برند. مجاز امر ذهنی در مقابل امر عینی است و استفاده یک لغت خارج از معنای حقیقی آن است. اما مهمترین معنای مجاز عبارت از اثر یک ذات است و نه لزوماً خود ذات.
معنای دین چیست؟
نگارنده مقاله «جهانی شدن و هویت ایرانی»، دین را یک مفهوم بزرگ دانست که تعریف‌ناپذیر است و حتی تلاش برخی دانشمندان برای تعریف آن به برشمردن معانی سلبی‌اش انجامیده است. او گفت: «هرچند برخی از وجوه دین عبارتنداز مسیر زندگی، باورهای دینی، اعمال دینی، شعائر دینی، هویت دینی، منهیات دینی، اما بنیادی‌ترین عنصر دین‌باور به متافیزیک است.»
دکتر عاملی خصلت‌های مشترک امر متافیزیکی و امر مجازی را این‌گونه برشمرد: «دین به این معنا جهانی است که همه انسانها را شامل می‌شود چنانکه در ادیان ابراهیمی آشکار است و مثلاً در قرآن وقتی گفته می‌شود یا ایها‌الذین امنوا، این «ال» استقراء است که به همه انسانها خطاب می‌کند.
2) همه جا حاضر بودن. دین همه جا حاضر است و امر مجازی نیز همین‌طور است. در تمام زمان‌ها افراد می‌توانند به آن دسترسی پیدا کنند زیرا حافظه مجازی حافظه ماندگار است.
3) دسترسی فراگیر به فضای مجازی و به خداوند وجود دارد.
4) امر متافیزیکی و دینی نظام‌مند است و فضای مجازی هم نظام‌مند است. هر چند متافیزیک فضای مجازی مخلوق و متافیزیک امر دینی متافیزیک خالق است.»
استاد علوم ارتباطات دانشگاه تهران در ادامه افزود: «با تولد ذهن عالم مجاز شکل گرفت و به نوعی تفاوت بین «عینیت» و «ذهنیت» تحقق پیدا کرد. با توجه به زمینه‌های تاریخی عینی اجتماعی، تجربه‌های متفاوت عینی و ذهنی تاکنون تجربه شده است. به‌طور حتم ابزار و صنعت، نوع تعامل با طبیعت و واقعیت، تأثیر به سزایی در شکل‌گیری فضای مجازی داشته‌اند.
از آنجا که مجاز ارتباط با عالم غیرفیزیکی است، دین نیز به نوعی منعکس‌کننده یک ارتباط با عالم «غیرمادی» است، گذری است از جهان عینی فیزیکی به جهان ذهنی متافیزیکی. درواقع توجهی به سطوح دیگر واقعیت جهان است.
نگارنده مقاله «دین و رسانه‌ها» درباره غیرمحسوس بودن امر مجازی و امر دینی با استفاده از یک تعریف از پتریک مکسول(2002) گفت: «دین در ذات خود یک مقوله مجازی است به این معنا که ریشه دین به یک امر «فراتجربی» و «غیرمادی» مرتبط می‌شود که فرد را با روح، معنویت، خدا و قلمروهای فراطبیعی مرتبط می‌کند. بنابراین تعامل دینی نوعی انس گرفتن یا درک امر آن جهانی و انتقال به جهان دیگر و انتقال به مجاز است.
هر چند فضای مجازی، فضایی کاملاً صنعتی و مادی است ولی انتقال به «جهان دیگر» است که از خصیصه های جهان مادی عینی برخوردار نیست.»
با روشن شدن مفاهیم اساسی بحث یعنی دین و مجاز یا فضای مجازی هنوز ترکیب «دین مجازی» آشکار نشده بود. به همین دلیل دکتر سعید رضا عاملی معنای دین مجازی را بر مبنای پنج متغیر اساسی توضیح داد که عبارتنداز:
1) تصویرسازی: به این معنا که گاه شخص به زیارت امام‌رضا (ع) می‌رود و گاه به صورت online حرم شریفه را زیارت می‌کند چه از اینترنت چه از تلویزیون.
2) تخیلی بودن
3) بازنمایی واقعیت: به این معنا که فضای مجاری فضای بازنمایی شده است و شخص در یک فضای بازنمایی شده امر دینی را درک می‌کند و با آن ارتباط برقرار می‌کند
4) صنعتی بودن
5) تعاملی بودن.»
دکتر عاملی براساس این پنج متغیر به توضیح چند کیفیت از بین مجاری پرداخت و گفت:«دین مجازی تخیلی مفهومی است که به نگاه تخیلی- و استعاری از دین برمی‌گردد. در واقع به ما فرصتی می‌دهد تا تخیلات دینی‌مان را تبدیل به یک امر واقعی در جهان مجازی کنیم. دین مجازی تخیلی از عنصر تصویرسازی و تخیل در سطح وسیعی استفاده می‌کند و فرد را به یک «فضای ساختگی» که ارتباط معناداری با «واقعیت دینی» ندارد منتقل می‌کند. بنابراین ضمن برقرار کردن با فضای واقعی،بازنمایی واقعیت در سطح کاملا متفاوتی که همراه با تضاد و تقابل با واقعیت استو در موارد بسیار به عنوان یک «ورا واقعیت»، انعکاس پیدا می‌کند. این نگاه مجازی به دین یک تعامل ذهنی محض است که می‌تواند در گفتار، نوشتار و اثر هنری انعکاس پیدا کند.
از طرفی مفهوم تخیلی دین مجازی از یک تعامل صنعتی برخوردار نیست اما عناصر ارتباطی و پیام‌رسانی، به صورت قدرتمند در آن مشاهد شده و تعامل فرد با آن یک سویه است.»
نگارنده مقاله «شهر مجازی»، «دین مجازی رسانه‌ای» را یکی دیگر از وجوه دین مجازی خواند و با این فرض که اگر مجاز را به عنوان یک امر بازنمایی شده ببینیم نتیجه گرفت که رسانه هر کاری راجع به دین انجام می‌دهد بازنمایی و بازتولید شده است، مثل پخش مراسم دعای کمیل.
دکتر عاملی مطرح شدن مفهوم دین مجازی را مربوط به نیمه اول دهه 1990 دانست و استفاده‌های اولیه آن را هر نوع انعکاس عام از دین در اینترنت برشمرد. چنانکه «دالسون» در یک تعریف، دین مجازی را صرفا سازمان‌ها یا گروه‌های دینی‌ای می‌دانست که در فضای مجازی حضور پیدا می‌کنند. وی افزود:«واقعی شدن مجاز دینی و مجازی شدن واقعیت دینی در جهان واقعی و مجازی صورت می‌گیرد، مثلا شاید قبلا اگر کسی تنها در مجلس امام حسین(ع) می‌نشست احساس خاصی پیدا می‌کرد اما اکنون شخصی با گوش دادن به نوار هم می‌تواند همان حال را پیدا کند. بدین طریق دین یک نوع تعامل واقعی با این فضا انجام می‌دهد. این آن چیزی است که ما از آن به مجازی شدن واقعیت و واقعی شدن مجاز دینی مراد می‌کنیم.»
نگارنده مقاله «دو فضایی شدن شهر» عناصر بنیادین مجازها را چنین برشمرد:«دیجیتالی‌بودن: یعنی تبدیل یک امر آنالوگ به یک امر ریاضی. به این طریق که آنچه ما در جهان مجازی می‌بینیم صرفا یک ظاهر است و آنچه پشت آن وجود دارد جهان اعداد و قوانین صفر و یک است؛ به همین دلیل است که می‌توان تصویر را نصف کن زیرا تمام قوانین ریاضی (-، ÷، +، ×) حاکم است.
دیجیتالی شدن امر دینی یعنی دین بی‌نهایت تنوع، تغییر و ترکیب پیدا می‌کند. به این سان که دین بی‌نهایت تنوع دسترسی می‌یابد.»
دکتر عاملی تولید امر آنالوگ را برای یک کار، تولید یک امر دیجیتال را برای بی‌نهایت کار توصیف کرد و کسانی را که با فضای دیجیتال رفتار آنالوگ می‌کنند یعنی اطلاعات را به صورت ثابت وارد فضای دیجیتال می‌کنند ناآشنا با معنای فضای مجازی خواند و این افراد را باقیمانده در فضای آنالوگ معرفی کرد.
نگارنده مقاله «فردگرایی جدید و تلفن همراه» تعاملی شدن در فضای مجازی را منجر به ایجاد تاثیرات فراوان بر امر دینی دانست و گفت:«تعاملی بودن این فضا یعنی تعامل در جهان واقعی را بر مبنای حضور در یک فضای متافیزیکی تعریف می‌کنیم، به این گونه که هرکجا می‌خواهی باش باز هم امکان گفت‌وگو هست. این سیستم رفتار تمام انسانها را تبدیل به رابطه‌ای غایب با غایب می‌کند بی‌آنکه شخص حضور داشته باشد. ویژگی‌های دیگر هایپرلینک شدن این فضا است یعنی تعاملات بسیاری می‌تواند در این جا اتفاق بیفتد. این فضا یک فضای همه پنجره باز است، یک جهان پیوسته نیست. به این معنی که هرجا کلیک کنید وارد فضای دیگری می‌شود. پس جهان متن در متن و دین در دین است.»
موسس و عضو هیات امنای کالج اسلامی مطالعات پیشرفته لندن وضعیت غیرمرکزی شدن و مرکزی شدن امر دینی را پارادوکسیکال توصیف کرد و گفت:« دین در اینجا مرکزیت دارد زیرا در welo اتفاق می‌افتد و غیرمرکزی است چون از همه جهان در آن وجود دارد.»
وی در رابط با این فضا به معنای بومی‌سازی پرداخت و گفت:«بومی‌سازی یعنی کیفیتی را تولید کن که هر کجا برود، بومی شود و در همه جا قابل استفاده باشد نه اینکه ابتدا زبان، ادبیات، فرهنگ مردمی را بررسی و سپس چیزی متناسب با آن تولید کن. بنابراین اگر تصمیم گرفته شد برای هر مسجدی برنامه‌ریزی کنند بهتر است یک برنامه کیفی قوی بریزند که همه مساجد بتوانند از آن استفاده کنند و این همان معنای یکبار تولید و بی‌نهایت بار استفاده از آن است.»
عضو کمیته بین‌المللی مطالعات جهانی بررسی اتفاقاتی را که برای دین در فضای مجازی می‌افتد منوط به داشتن یک نگاه فورمولوژیک و بررسی سرمتغیر هم دانست و گفت: 1) باید دین را در بستر مکان مجازی بررسی کرد: مکان فیزکی مکان محدودیت است و مکان مجازی محیطی است که در دسترس همگان قرار می‌گیرد.
2) دین در بستر زمان مجازی: بنیان تئوری اینشتین و نیوتن با زمان مجازی به هم می‌ریزد زیرا در تعاریف آنها زمان فیزیکی یک زمان خطی است باید آنی بمیرد و آن دیگر متولد شود، در حالی که در فضای مجازی مرگ زمان نداریم و رابطه خطی میان آنات وجود ندارد. بنابراین موضوع زمان نسبی موضوع ابدیت است؛ یعنی همان عنصری که در دین وجود دارد.
دکتر عاملی برای نشان دادن تفاوت این دو زمان با هم به یافتن میانگین کار مفید اشاره کرد، بدین طریق که اگر فاصله بین کاری که در زمان فیزیکی انجام می‌شود با فاصله همان کار در زمان مجازی بررسی شود، بهینه بودن ترکیب زمان را به ما می‌دهد مثلا ارسال یک نامه در فضای واقعی مستلزم صرف زمان زیادی است در حالیکه در فضای مجازی با یک کلیک و با استفاده از email فرستاده می‌شود.»
وی به وجود این پرت زمانی در بخش‌های زیادی اشاره کرد و گفت:« ما از جهانی شدن صحبت می‌کنیم اما هنوز گرفتار جهانی‌سازی هستیم و فکر نمی‌کنیم جهانی شدن، رابطه با غایب و فرامکان است و در این منطق امکان تعریف مدیریت شهری متفاوتی وجود دارد و این در بستر روندها و کار مجازی متفاوتی قرار می‌گیرد.»
موسس هیات امنای موسسه اسلامی حقوق بشر لندن، برای پاسخ به این سوال که:آیا فضای مجازی می‌تواند حس مذهبی را منتقل کند؟ به نقل گفت‌وگویی پرداخت که میان زالسکی و شیخ کبیر هلمنسکی رهبر قطب صوفیه در آمریکای شمالی صورت گرفته بود:
زالسکی: من وقتی جلوی کامپیوتر قرار می‌گیرم یک احساس خارج شدن از مدار دارم و سخت می‌توانم متوجه خودم باشم.
شیخ: شما اساسا فراموش می‌کنید که بدن دارید و مخلوق دارای نفس هستید. شما وارد یک ابعاد مادی و ماشینی می‌شوید و به سوی آن جذب می‌شوید. من ادعا نمی‌کنم که آن را می‌فهمم. حدود 10سال است که تلاش می‌کنم این پدیده را درک کنم. وقتی جلوی صفحه کامپیوتر قرار می‌گیرم گویی هیپنوتیزم می‌شوم.
زالکسی: قطعا
شیخ: احساس من نسبت به کامپیوتر تغییر نکرده ولی فکر نمی‌کنم فضای کامپیوتر مانند کیفیت‌های دیگر مثل کارکردن در باغچه و نواختن موسیقی باشد. من فکر نمی‌کنم گفت‌وگو کردن در فضای اینترنت یا کار کردن با اطلاعات، حس قلبی‌ای را ایجاد کند که بشر یک گفت‌وگوی رودرو به دست می‌آورد.
با ذکر این گفت‌وگو دکتر عاملی خود را پیرو این واقعیت دانست که هرچند جهان مجازی نمی‌تواند جایگزین جهان واقعی شود اما آیا باید به این دلیل از این جهان بهره نبرد؟یا اگر کسی نمی‌تواند برای زیارت به مکه برود نمی‌تواند از زیارت «online» استفاده کند؟
نگارنده مقاله «پروسه جهانی شدن و شهروندی» گفت: اگر به جای 1000طبقه ساختمان یک وب‌گاه هزار طبقه تولید کنیم و نگذاریم کوه تخریب شود و این همه تبدیلات در طبیعت انجام شود تمام امور ساختمانی قابل انتقال به این فضا است.
در یک شهر مجازی می‌توان 85 لایه تعریف کرد و در آن لایه «خدا در شهر» را گذاشت تا افراد در این لایه بتوانند امری را که خدا گفته انجام دهند مثلا کمک به مستمندان.» در ادامه دکتر عاملی چنین پروژه‌ای را برای شهر تهران با همکاری شهرداری در حال آماده‌سازی اعلام کرد و از مهمترین فواید فضای مجازی تحقق خاص‌گرایی دینی و عام‌گرایی دینی را در آن دانست و ادامه داد:«عام‌گرایی همان حوزه اشتراکات ما با دیگر ادیان است و خاص گرایی دین مرزهای تمایز ادیان مختلف در جهان است که مسلمانان را از مسیحیان، یا مسیحیان را از یهودیان جدا می‌کند. اما کمرنگ شدن عوامل زمینه‌ای دینی مثل قومیت، نژاد، یا حتی تمایزات جنسیتی موجب پررنگ شدن عوامل مربوط به «متن دین» و قوی شدن حوزه خودآگاه وضعیف شدن«عصبیت‌ها» خواهد شد.»
در آخر دکتر سعیدرضا عاملی با استناد به این سخن از پیامبر اکرم(ص) که «2چیز بهتر از آن نیست:
1) نیکی کردن به دیگران و
2) پرهیز از آزارخود و دیگری، «عرصه مجاز را در صورت استفاده نیک از آن عرصه‌ای خواند که سبب کم شدن آزار مردم و انجام کار خیر می‌شود؛ زیرا در عرصه مجاز نیازی نیست شخصی برای انجام یک کار شهرداری اینقدر آزار ببیند.
دیگر عاملی این را از ویژگی‌های جهان مجازی که جهان نظام و برنامه است برشمرد که به نوبه خود سبب اجرا شدن عدالت در عمیق‌ترین لایه‌های آن می‌شود.