همشهری آنلاین_پریسا نوری: روزگاری که از کامپیوتر، گوشی تلفن همراه و انواع نرم‌افزارهای پیشرفته گرافیکی خبری نبود و تصویرسازی مجله‌ها و کتاب‌ها و تبلیغات تجاری و سینمایی با ذهن خلاق و دستان توانمند طراحان و گرافیست‌های گمنام و نامی چون مرحوم «مرتضی ممیز»، «مجید بلوچ» و... بر روی کاغذ نقش می‌بست.
اگر می‌خواهید چند ساعتی فارغ از حال و هوای این روزهای کرونایی شوید و با تصویرسازی‌های گرافیکی، پوستر فیلم‌های سینمایی و آگهی‌های تبلیغاتی ۶۰ سال پیش خاطره‌بازی کنید کافیست قدم به ساختمان تاریخی موزه گرافیک بگذارید. جایی که این روزها گنجینه‌ای از برترین آثار گرافیکی سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۳ را به نمایش گذاشته است. هفته پیش برای تماشا و معرفی این نمایشگاه، به موزه گرافیک رفتیم و با «فرییا سلیمانی» سرپرست موزه و کارشناس موزه‌داری همراه شدیم.
- مجید بلوچ، گرافیست ساکن تهرانپارس
- خوشحالم موزه گرافیک در شمال شرق تهران دایر شد
در کنار بسیاری از آثار گرافیکی تبلیغاتی که در موزه به نمایش گذاشته شده، نام «مجید بلوچ» گرافیست صاحب نام این حوزه به چشم می‌خورد و یکی از آثار این هنرمند هم که در سال ۴۳ جایزه فستیوال بین‌المللی تبلیغات نیویورک را از آن خود کرده است، به معرض نمایش گذاشته شده است. به بهانه برپایی این نمایشگاه با این هنرمند که در همسایگی ما و محله تهرانپارس زندگی می‌کند گفت‌وگو کردیم. مجید بلوچ عضو انجمن طراحان گرافیک ایران و یکی از بانیان برپایی نمایشگاه است.
نمایشگاه اخیر آثار گرافیکی اوایل دهه ۴۰ را به نمایش می‌گذارد؛ درست زمانی که اوایل فعالیت حرفه‌ای شماست، به این دلیل خیلی از آثار شما را در اینجا می‌بینیم.
بله من کارم را سال ۳۸ شرو ع کردم ولی این نمایشگاه یک پیشینه هم دارد که مربوط است به آثار گرافیکی دهه‌های ۲۰ و ۳۰. این پیشینه دو، سه سال پیش در موزه گرافیک به نمایش درآمد. در واقع هدف این موزه روایت گرافیک ایران از زمان شکل‌گیری تا الان است و در حال حاضر دومین بخش از این مجموعه یعنی آثار گرافیکی اوایل دهه ۴۰ برای علاقه‌مندان برپا شده است.
به باور عموم گرافیک یک هنر نخبه‌گراست و علاقه‌مندان آثار گرافیکی صرفاً دانشجویان و هنرمندان این رشته هنری هستند. این تعبیر را قبول دارید؟
هنر گرافیک بسیار نزدیک به مردم است. از خانه که بیرون می‌آییم تمام تابلوها، پلاکاردها که می‌بینیم، اثر گرافیکی است. در سوپرمارکت که وارد می‌شویم طراحی و بسته‌بندی همه محصولات کار گرافیکی است. پس گرافیک وسط زندگی مردم است. در این نمایشگاه پژوهشی هم علاوه بر آثار گرافیکی، تاریخ اجتماعی آن سه سال (۴۰ تا ۴۳) و روزشمار اتفاقات و وقایع مهم تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... بر روی تابلویی نوشته شده و آثار گرافیکی که به این مناسبت این وقایع و اتفاقات پدید آمده هم نمایش داده شده تا مردم درک بیشتری از وقایع آن روزگار داشته باشند و راحت‌تر با آثار گرافیکی ارتباط بگیرند. در روز افتتاح موزه هم ارتباط خوبی که مردم با نمایشگاه برقرار کرده بودند را دیدم.
شما به دلیل تلاش‌ها و پیگیری‌های مستمر برای راه‌اندازی موزه گرافیک ایران، پدر موزه گرافیک لقب گرفتید. چه شد که موزه گرافیک برخلاف سایر موزه‌ها که در وسط یا شمال شهر هستند، در ساختمانی در شمال شرق پایتخت افتتاح شد؟
دوستان به من لطف دارند ولی واقعیت این است که برای تأسیس این موزه خیلی‌ها تلاش کردند و نقش داشتند و حاصل کار جمعی بود. من هم آن زمان سرپرست کمیته‌ای بودم که پیگیر تأسیس موزه بودیم و دنبال ساختمانی می‌گشتیم که آثار گرافیکی و سیر تاریخ گرافیک ایران را در آن به نمایش بگذاریم و اتفاقی ساختمان عمارت ارباب هرمز که تازه بازسازی شده بود را پیدا کردیم و خیلی خوشحالم که این موزه در شمال شرق تهران دایر شد.
- نمایش ۳۵۲ طرح گرافیکی
از میان درختان سروناز محوطه باز موزه می‌گذریم تا به ساختمان دو طبقه برسیم. در کنار طبقه اول پله‌های چوبی ما را به طبقه دوم و سالن اصلی موزه هدایت می‌کند، تابلوی راهنمای نمایشگاه نصب شده است. با مرور سریع تابلو متوجه می‌شویم که در اینجا ۳۵۲ اثر گرافیکی شامل پوستر فیلم‌های سینمایی، تبلیغات تجاری، تصویرسازی جلد و صفحه‌آرایی مجله‌ها و کتاب‌های درسی و... و. که در سال‌های ۴۰ تا ۴۳ شمسی طراحی و اجرا شده‌اند، به تفکیک موضوع و محتوا به نمایش گذاشته شده است.
سلیمانی با بیان اینکه این نمایشگاه حاصل ۲ سال کار پژوهشی انجمن گرافیک ایران است، درباره چگونگی جمع‌آوری این آثار می‌گوید: «بیشتر آگهی‌های تجاری و سینمایی در مجله‌های قدیمی پیدا و اسکن و بزرگ چاپ شده اما ۵۳ اثر نفیس که ارزشمندترین آثار این نمایشگاه هستند، «آرت ورک» است یعنی اصل و اورجینال‌کاری که طراح آماده و به روزنامه یا مجله ارائه داده و فقط یک نسخه از آنها موجود است. آثار آرت ورک ارائه شده در اینجا را آژانس تبلیغاتی «آوازه» که آن روزها در کار تبلیغات تجاری بوده و با گرافیست‌های معروف هم کار کرده به موزه هدیه داده است.»
- حفاظت از آثار کمیاب و منحصربه‌فرد
بنای اولیه ساختمان موزه گرافیک در دوره قاجار و به سبک و سیاق خانه‌های اعیانی آن روزها با پنجره‌های فراوان ساخته شده که از هر طرف نور آفتاب به داخل می‌تابد. این ویژگی اگرچه دلچسب است ولی چندان مناسب حال این نمایشگاه نیست. از این‌رو پرده‌ها کامل کشیده شده تا نور به داخل ساختمان درز نکند و فضا با چند لامپ LED روشن می‌شود. سلیمانی می‌گوید: «این آثار علاوه بر اینکه منحصربه‌فرد و کمیاب هستند، روایتگر سبک زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم آن دوره است و هرکدام دنیایی حرف دارند.
از این‌رو نگهداری صحیح آنها بسیار اهمیت دارد، اگر نور آفتاب یا حتی فلش دوربین عکاسی به آنها بخورد رنگشان می‌رود. از این‌رو باید برای مراقبت از آنها دقت کنیم.» بر دیوارهای سالن اصلی و اتاق‌های تو در توی موزه ۳۵۲ اثر گرافیکی در ۵۶ تابلو نقش بسته‌اند. در اینجا همه جور کار گرافیکی از پوستر فیلم تا آگهی تجاری و آرم و نماد کالاهای آن روزها و تصویرسازی کتاب اثر هنرمندان بنامی چون مرتض ممیز و پرویز کلانتری... به چشم می‌خورد اما تعداد کارهای تبلیغاتی به مراتب بیشتر از بقیه است. سرپرست موزه گرافیک در این‌باره می‌گوید: «از آنجا که دهه ۴۰ آغاز شکوفایی اقتصادی در کشور بود، تبلیغات معرفی کالاها خیلی زیاد بود، از این‌رو حجم کارهای تبلیغاتی این دهه بسیار زیاد است به‌طوری که ما نتوانستیم همه را در نمایشگاه جا دهیم و قرار شده هر سه سال را در یک دوره به نمایش بگذاریم.»
- خاطره بازی با آثار نمایشگاه
نمایشگاه آثار گرافیکی از اوایل شهریور ماه افتتاح شده و قرار است تا پایان اسفند ادامه پیدا کند. از سلیمانی درباره استقبال مخاطبان عام و خاص از نمایشگاه می‌پرسیم که می‌گوید: «با وجودی که گرافیک یک کار تخصصی است و به نظر می‌رسد مخاطبان خاص خودش را دارد، اما این‌طور نمایشگاه‌ها مخاطبان بسیاری در میان مردم عادی دارد.» او می‌افزاید: «در حال حاضر به خاطر کرونا بازدید گروهی نداریم ولی این نمایشگاه خیلی مورد استقبال اهالی محله و هنرمندان، کارشناسان گرافیک و... قرار گرفته است.»
سرپرست موزه گرافیک در ادامه با اشاره به پوستر تبلیغاتی پودر شوینده برف که با پودر سفید شوینده چون دانه‌های برف می‌ریزد و شعری با این مضمون «دشمن چرک و لک فقط برفه؛ خونه‌دار می‌دونه باقیش حرفه» رویش نوشته شده می‌گوید: «تماشای تبلیغ این کالاها که از دیرباز مردم آنها را می‌شناسند با آن خاطره دارند، خوشایند است به‌ویژه اینکه نام طراح و سال طراحی اثر و توضیحات کنار آن نوشته شده و مردم با علاقه این نوشته‌ها را هم می‌خوانند. در واقع کسانی که سن و سالشان بیشتر است به اینجا که می‌آیند هر تصویر و تابلو لبخند به لبشان می‌نشاند و آنها را به گذشته و خاطراتشان می‌برد. کوچک‌ترها هم که این کالاها را در خانه پدربزرگ و مادربزرگ‌ها دیده‌اند، از دیدن تصویر و پوستر آنها در این نمایشگاه لذت می‌برند.»
- مجید بلوچ را بیشتر بشناسیم
مجید بلوچ متولد آبان ماه ۱۳۱۶ کارشناس جامعه‌شناسی از دانشگاه تهران، از نسل دوم طراحان گرافیک ایران است، گرافیک را خود آموخته است و از سال ۱۳۳۸ تا به امروز بی‌هیچ ادعایی به فعالیت حرفه‌ای در زمینه طراحی گرافیک اشتغال دارد، به گفته زنده‌یاد «مرتضی ممیز» زمانی که بسیاری از طراحان پیشه‌های دیگری را تجربه کرده‌اند، مجید بلوچ همچنان کار گرافیک انجام می‌داد. نام او در کنار نام پر آوازه‌ترین آژانس‌های تبلیغاتی ایران چون یونیورسال، کانون آگهی زیبا، سازمان آوازه، کاسپین و... دیده می‌شود.
- خانه‌ای که تبدیل به موزه شد
در شمالی‌ترین بخش پارک پلیس در باغ اناری تهرانپارس به ساختمان قدیمی و زیبایی بر می‌خوریم که متعلق به دوره قاجاریه است. موزه گرافیک ایران ۲۸ دی ماه ۱۳۹۳ با حضور تعدادی از هنرمندان و نمایش ۶۰ اثر گرافیکی از گرافیست‌های مطرح ایران در این مکان افتتاح شد. بنا بر شواهد و مستندات تاریخی، عمارت مجیدآباد یا ارباب هرمز، بنایی بوده که در قریه ای به همین نام قرار داشته است.
نخستین بار در منابع تاریخی مربوط به دوره قاجار با نام مجیدآباد برمی‌خوریم؛ با این حال احتمال اینکه احداث این قریه به پیش از دوره ناصری بازگردد زیاد است. درباره قریه مجیدآباد در منابع آمده است که مجیدآباد از شمال به قوچک و از جنوب به جاده تهران به دماوند و از غرب به اراضی تهرانپارس و قاسم‌آباد نو از شرق به جاده تهران به لواسان محدود می‌شود.
دو رشته قنات بزرگ و آب فراوان دارد. یک باغ بزرگ اناری دارد. مالک مجیدآباد، هرمزخان زرتشتی است. از آن زمان به بعد به دلیل تغییر مداوم سکنه و حتی متروک ماندن بنا، برخی تخریب‌ها، آسیب‌ها و دخل و تصرفات در بنا صورت گرفته است. به همین دلیل ظاهر بنا دستخوش تغییر شد به‌ویژه بخش داخلی ساختمان که از عمارتی مجلل به ساختمانی عادی تبدیل شده است.
اما در سال‌های اخیر با همت انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران و همکاری سازمان زیباسازی شهر تهران این بنا مرمت شده و اکنون به‌عنوان موزه گرافیک ایران در اختیار عموم هنردوستان قرار گرفته است. در بدو ورود به محوطه باز موزه، با حوض بزرگی که در جلو عمارت قرار دارد و به زیبایی آن افزوده است، روبه‌رو می‌شوید. سپس پله‌های عمارت را بالا رفته تا به طبقه اول موزه می‌رسید.
طبقه اول شامل یک سالن نمایش آثار هنری است و سایر اتاق‌ها به بخش اداری، کتابخانه، کلاس‌های آموزشی، موزه‌داری و مرمت، فروشگاه کتاب و صنایع‌دستی اختصاص دارد. طبقه دوم هم شامل ۸ سالن است که به فضای نمایشگاهی و موزه اختصاص داده اشده است. آثار هنری در این سالن‌ها به‌صورت قاب شده، بخشی روی دیوار و بخشی روی پانل‌های مخصوص بدون هیچ‌گونه آسیب و صدمه به بنای ساختمان و بر اساس مختصات بنا نصب شده است.
- آشنایی با هنر گرافیک
گرافیک در دو مفهوم قدیم(سنتی) و جدید(نوین) متمایز می‌شود که در مرز بین این دو پدیده چاپ قرار دارد. منظور از چاپ انواع و اقسام چاپ است. گرافیک (قدیم) یا همان سنتی شامل خطاطی، نقاشی دو بعدی، کنده‌کاری است که بیشترین شکل آن در آرایش کتاب‌هاست که محصول کار نقاش، خوشنویس، تذهیب کار و جلدساز است.
اما گرافیک (نوین) یا مدرن علاوه بر کتاب‌آرایی در قسمت تبلیغات تجارتی، اعلانات دیواری و مطبوعاتی و نشان‌ها (لوگوها) وغیره است و حتی در سینما و تلویزیون هم کاربرد دارد. مثل عنوان‌بندی فیلم و تصاویر متحرک طراحی شده. هنر گرافیک نوین با مسائل ارتباط محیطی هم تداخل دارد، پس این هنر علاوه بر خط و رنگ، به عناصر بصری دیگری چون حجم و نور کمک می‌گیرد. گرافیک حیطه‌ای از هنرهای تجسمی است و کاربردهای متنوع و گسترده‌ای دارد. گرافیک یا به عبارت کامل‌تر طراحی گرافیک، به کارگیری تکنیک‌های مختلف خلق آثار دوبعدی بر روی سطوح مختلف نظیر کاغذ، دیوار، بوم، فلز، چوب، پارچه، پلاستیک، نمایشگر رایانه، سنگ و... است که در جهت رساندن پیامی خاص به بیننده انجام بپذیرد. از جمله این تکنیک‌ها می‌توان به عکاسی، اچینگ، نقاشی، روش‌های مختلف چاپ اشاره کرد.
در هنر طراحی گرافیک از عکس، تکنیک‌های مختلف طراحی(مداد، کنته، زغال، پاستل گچی، پاستل روغنی، قلم و مرکب، مداد رنگی)، تکنیک‌های مختلف نقاشی (رنگ و روغن، آبرنگ، گواش، رنگ‌های آکریلیک)، کلاژ، انواع روش‌های چاپ دستی (سیلک اسکرین و باتیک) و هرنوع روش خلق تصویر استفاده می‌شود. در یک تعریف جامع می‌توان گفت گرافیک یک اثر هنریست که می‌خواهد پیامی را از طریق بصری در کوتاه‌ترین زمان ممکن به مخاطب برساند.
در طراحی گرافیک، حیطه‌ها و تخصص‌های مختلفی وجود دارد. از جمله در بخش ارتباط بصری می‌توان به انواع طراحی‌های پوستر، جلد، علامت، نشان، حروف، آگهی تبلیغاتی، صفحه‌آرایی برای کتاب و نشریه، صفحات وب، چاپ برای بسته‌بندی اشاره کرد. طراحی تبلیغاتی هم شامل کاتالوگ، بروشور، فلدر، اوراق اداری و... می‌شود. در بخش تصویرسازی هم می‌توان به تصویرسازی برای کتاب‌های کودک، کتاب‌های علمی و آموزشی و تصویرسازی برای نشریات و طراحی نقشه اشاره کرد.