همشهری آنلاین _ رابعه تیموری: حدود ۲ ماه قبل ساختمان ۲ طبقه‌ای در محله صالح‌آباد غربی فرو ریخت. ۱۹ روز پیش از این اتفاق هم آوار منزلی ۴ طبقه در خیابان قزوین خبرساز شد. این آوارها و حوادث پی در پی در جنوب تهران چه دلیلی دارد؟ چرا این اتفاقات تلخ هر روز با ابعادی بزرگ‌تر تکرار می‌شود؟ «گیتی اعتماد» معتقد است عواملی مانند جنس خاک مناطق جنوبی، جمعیت زیاد این مناطق و... در وقوع این حوادث پرتکرار تأثیر بسزایی دارد.
او صاحب مدرک دکترای شهرسازی و مؤلف و مترجم ده‌ها کتاب و مقاله در حوزه شهرسازی است. عضویت در انجمن مفاخر معماری ایران، ریاست هیئت‌مدیره مهندسان مشاور طرح و معماری و... گوشه‌ای از سوابق و مسئولیت‌های این بانوی صاحب‌نظر حوزه شهرسازی به شمار می‌آید. اعتماد در این گفت‌وگو به بررسی دلایل ریزش ساختمان‌ها در جنوب تهران پرداخته است.
ویژگی خاک مناطق مختلف شهر تهران با هم یکسان است؟
در قسمت‌های شمالی تهران که در دامنه کوه قرار گرفته‌اند، زمین‌ها به‌صورت سنگی و شبه سنگی است. به این زمین‌ها اصطلاحأ زمین سخت می‌گویند که بهترین نوع زمین برای ساخت‌وساز است. هرچه از کوه‌ها دور شویم، عمق آبرفت‌ها بیشتر می‌شود و به دلیل آنکه آبرفت‌ها جای سنگ‌ها را می‌گیرند، زمین هم سختی خود را از دست می‌دهد.
وجود گسل‌ها از ویژگی‌های مشترک خاک شمال و جنوب پایتخت است که به آسیب‌پذیری خاک تهران دامن زده است. البته گسل‌های زلزله‌خیز در بعضی از نقاط جنوب تهران گستردگی بیشتری دارند. در جنوب شهر سطح آب‌های زیرزمینی ارتفاع زیادی دارد و خاک‌ها ریزدانه هستند. مشکل مهمی که در سال‌های اخیر بیشتر از گذشته خاک مناطق جنوبی تهران را تهدید می‌کند، پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی است که منشأ آن را باید در استفاده بی‌رویه از چاه‌های عمیق و خشکسالی جست وجو کرد. این موضوع را «احمد نادرزاده» پژوهشگر و کارشناس ارشد زلزله در مورد وضعیت زمین تهران به‌صورت جدی مطرح کرده و هشدار داده که کاهش سطح آب‌های زیرزمینی باعث ایجاد حفره‌ای چند ده متری و شاید چند صد متری در زمین شده که منشأ خطر فرونشست زمین در مناطق جنوبی تهران است.
این ویژگی‌ها در ساخت ساختمان‌های جنوب تهران چه محدودیت‌هایی به وجود می‌آورد؟
مسلماً با وجود این مسائل، ساخت‌وساز و اجرای پروژه‌های شهرسازی با مشکلات زیادی همراه است. با روش‌های مهندسی می‌توان این مشکلات را حل کرد، اما هزینه بر بودن این روش‌ها امری بدیهی است.
صرفه‌جویی سازندگان در هزینه‌های ساخت در بروز حوادثی مانند ریزش ساختمان‌های نوساز یا درحال ساخت چقدر تأثیرگذار است؟
ریزش ساختمان‌های واقع در جنوب شهر در مرحله گودبرداری یا پس از آن چند دلیل دارد. یکی خاک سست و آبرفتی است که خاک جنوب شهر را آسیب‌پذیر کرده و به سادگی بر اثر خاکبرداری یا ساختمان‌سازی ریزش می‌کند. در جنوب شهر آب‌های زیرزمینی تخلیه شده، اما جایگزین نشده و در نتیجه سطح آب زیرزمینی پایین رفته و این امر از دلایلی است که زمین به سادگی نشست می‌کند.
دلیل دیگر حوادث ساخت‌وساز در جنوب شهر وجود چاه‌های فاضلاب متعدد و نزدیک به هم در قطعات ریزدانه است. این چاه‌ها وقتی پر می‌شوند، به راحتی فرو می‌ریزند و باعث آوار کل بنا می‌شوند. از سوی دیگر ساخت‌وسازها اصولی نیست و برخی از سازندگان برای کاهش هزینه‌ها و به دست آوردن سود بیشتر اقدامات ایمنی لازم را انجام نمی‌دهند. مثلاً برای ساخت ایمن ساختمان‌های بلند باید در زمینه پی‌سازی و... از روش‌های مهندسی استفاده کنند تا پیامدهای سستی خاک و ریزدانگی قطعات را به حداقل برسانند. این روش‌ها معمولاً هزینه زیادی دارند و اجرای صحیح و اصولی آنها ممکن است مقرون به صرفه نباشد. در این مواقع اگر برای کاهش هزینه‌ها عوامل طبیعی به خوبی کنترل نشوند، شاهد بروز حوادث تلخی مانند آوار ساختمان‌ها خواهیم بود.
با وجود این محدودیت‌ها کدام سبک ساخت‌وساز ایمن‌تر و به صرفه‌تر است؟
باید در نوسازی بافت شهری جنوب شهر، قطعات ریزدانه با هم تجمیع و سیستم فاضلاب شهری جایگزین حفر چاه‌های جذبی شود.
بسیاری از ساختمان‌های در حال ساخت جنوب تهران در زمان ساخت و در مرحله گودبرداری فرو می‌ریزند. در وقوع حوادث ناشی از ریزش و آوار ساختمان‌ها، گودبرداری غیراصولی را چقدر مؤثر می‌دانید؟
این سؤال را باید مهندسان سازه پاسخ بدهند، اما تا آنجا که می‌دانم، ساختمان‌های مجاور گودبرداری‌های جدید به دلایل مختلف در معرض خطر آوار و ریزش قرار می‌گیرند و چنین مواردی در نقاط مختلف تهران بسیار اتفاق می‌افتد. مثلاً کنار یک ساختمان بدون تأمین سازه‌های موقت، ده‌هامتر گودبرداری انجام و موجب ریزش ساختمان‌های اطراف می‌شوند.
کدام یک از تخلفات ساختمانی در جنوب تهران بیشتر به چشم می‌خورد؟
تخلفات ساختمان‌سازی در جنوب تهران هم مانند بقیه نقاط است و به قواعدی مانند رعایت میزان تراکم ساختمانی یا سطح اشتغال مجاز پایبند نیستند، اما تخلفی که در جنوب تهران بسیار دیده می‌شود، تخلفات فنی در ساخت‌وساز است، مثلاً گذاشتن باربند اجاره‌ای و سایر نکات فنی که به علت ارزان کردن هزینه ساختمان انجام می‌شود. متأسفانه در جنوب شهر استفاده از دانش و تجربه متخصصان کاردان هم هزینه غیرضروری محسوب می‌شود.
- مرور حادثه آوار ساختمان میدان مقدم/یک هفته پر دلهره در منطقه 17
اهالی منطقه ۱۷ در روزهای اخیر لحظات و ساعت‌های پردلهره و سختی را گذراندند و حادثه‌ای که در میدان مقدم رخ داد، آسایش آنها را سلب و رخت عزا بر تن یکی از خانواده‌های این منطقه پوشاند.۱۳ روز پیش در این میدان ساختمان نیمه‌کاره ۱۵ طبقه‌ای فرو ریخت که به بسیاری از املاک مجاور آن خسارت وارد شد و در جریان ایمن‌سازی و رفع خطر محل، ۲ شهروند منطقه جان خود را از دست دادند. در گزارش زیر، این حادثه مرور و بازخوانی شده است.
مدیران شهری منطقه ۱۷ شامگاه پنجشنبه ۱۷ مهر، با اطلاع‌رسانی و هشدارهای آتش‌نشانی مطلع شدند که در ساختمان‌های ضلع جنوبی و جنوب‌شرقی گود میدان مقدم ترک‌هایی ایجاد شده است.
«داود لطفی» شهردار منطقه ۱۷ می‌گوید: «همان شب به املاک پرخطر اطراف گود اخطار تخلیه داده شد و ۴۷ پلاک شامل ۲۸ واحد مسکونی و ۱۹ واحد تجاری تخلیه و تعطیل شدند.» ریزش گود میدان مقدم صبح روز جمعه و در ۲ مرحله اتفاق افتاده است. «مهدی حاج علی‌زاده» از شهروندان محله مقدم است. او می‌گوید: «ریزش اول ساعت ۸ ونیم صبح اتفاق افتاد و ۲ پلاک مسکونی و تجاری که در ضلع جنوبی گود واقع شده بودند، فرو ریخت.
حدود یک و نیم ساعت بعد هم جداره خاکی گود ریزش کرد و ساختمان ۱۵ طبقه آوار شد.» این مرحله از تخریب ساختمان به محبوس شدن و فوت ۲ برادر که نگهبان ساختمان بودند، انجامیده است. شهردار منطقه می‌گوید: «ریزش ساختمان‌ها هیچ مصدومی نداشت، اما نگهبانان پروژه بدون توجه به اخطارهای نیروهای انتظامی و آتش‌نشانی، برای نجات سگ‌های نگهبان از محدوده نوار خطر عبور کردند و با ریزش جداره خاکی گود، زیر آوار محبوس شدند.»
- قرار بود بیمارستان ساخته شود
کلنگ ساخت این ملک بلندمرتبه حادثه آفرین حدود ۱۴ ماه پیش به زمین خورد و قرار بود در زمینی به مساحت یک هزارمترمربع، بیمارستان خصوصی تخصصی و فوق‌تخصصی ۶۴ تخته زنان و زایمان ساخته شود. «مهدی یوسفی» معاون شهرسازی و معماری شهردار منطقه ۱۷ درباره مراحل پایش ایمنی ملک می‌گوید: «این گود ابتدا دارای مجوز ساخت، مطابق با طرح تفصیلی و ضوابط بود و دفترچه خاک و تأیید مشاور را دریافت کرده بود، اما در مراحل گودبرداری، اقدامات ایمنی کیفیت لازم را نداشتند که اخطارهای لازم به مالک داده شد. متأسفانه در اثر بی‌توجهی مالک به اخطارها این حادثه ناگوار رخ داد.»
- چاه‌های بتنی خالی شدند
در پیگیری این حادثه مالک و تعدادی از اشخاص مرتبط با پروژه بازداشت شدند. «ساسان غلامی» بازپرس پرونده این ملک می‌گوید: «براساس شواهد موجود در تاریخ ۱۹ اردیبهشت شهرداری منطقه درباره خطرآفرین بودن ملک به مالک اخطار داده، ولی بنا به گفته مالک، شهرداری دستور توقف پروژه را نداده است.»
به گفته غلامی، مهندس ناظر پروژه، خالی شدن چاه‌های اطراف ملک را دلیل این حادثه ذکر کرده و توضیح داده است: «پس از اخطارهای شهرداری برای رفع موارد خطرآفرین اقدام کردیم و چاه‌هایی که در اطراف محل بودند شناسایی و با بتن پر شدند، اما به خاطر بارش باران، خاک تغییر رفتار داده و چاه‌هایی که داخل آنها بتن ریخته شده بود خالی شدند.» پس از ریزش ساختمان، شهرداری منطقه با حکم قوه قضائیه برای پایدارسازی و رفع خطر اطراف گود میدان مقدم اقدام کرده است. این گود با ریختن ۲ هزار و ۵۰۰ کامیون خاک پر و ایمن‌سازی شده و همزمان با اجرای عملیات پایدارسازی محیط، تحرکات خاک گود و ساختمان‌های اطراف آن زیرنظر مشاور ژئوتکنیک رصد شده است.
صبح پنجشنبه ۲۴ مهر وپس از اطمینان کارشناسان از ایمنی ساختمان‌های مجاور گود، محدودیت‌های ترافیکی اطراف ملک برداشته شد و ساکنان پلاک‌های تخلیه شده به خانه‌های خود بازگشتند. محدوده ملک خصوصی فروریخته، تنها فضایی است که ورود و خروج افراد به داخل آن ممنوع شده و املاک تجاری تعطیل شده هم پس از یک هفته تعطیلی، فعالیت خود را از سر گرفتند. تعیین تکلیف و کاربری ملک پس از طی مراحل قانونی و روشن شدن پرونده قضایی آن توسط مالک انجام می‌شود. خانواده‌های املاک تخلیه شده در طول زمان ایمن‌سازی گود در مکان‌های اسکان موقت که شهرداری تدارک دیده بود، سکونت داشتند.