شن‌چاله‌های محله خلیج‌فارس حاصل دست درازی بشر به منابع طبیعی و طمع‌ورزی انسان‌ها برای به دست آوردن ثروت و سود اقتصادی بی‌دردسر، ارزان و در دسترس در بستر رودخانه کن است. برداشت‌های غیراصولی و بی‌وقفه از معادن شن و ماسه در۵۰سال گذشته باعث ایجاد گودال‌های عمیق و پهناوری به طول ۴۰ تا ۹۰متر شده است. گودال‌ها و شن‌چاله‌هایی که بی‌شباهت به دره‌های عمیق و مرگبار نیست.
درباره فعالیت معادن شن و ماسه محله خلیج‌فارس و مشکلات شن‌چاله‌ها با «امیرحسین عساری» معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه۱۸ گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
ابتدا مختصری از تاریخچه فعالیت معادن شن و ماسه در محدوده منطقه۱۸ بگویید؟
آغاز فعالیت معادن طبیعی موجود در منطقه۱۸ مربوط به قبل از سال۱۳۴۷ است. شرکت‌های فربت، شن و ماسه با عنوان اختصاری(شن ما) و خلیج مرکزی جزء بهره‌برداران معادن قدیمی شهر تهران محسوب می‌شوند که از اواخر دهه۴۰ برداشت و فرآوری این‌گونه منابع طبیعی آغاز شده است.
این معادن چند سال قدمت دارند و در طول این سال‌ها به‌صورت تقریبی چه مقدار شن و ماسه از آنها استحصال و بهره‌برداری شده است؟
عمر این معادن حدود ۵۲سال برآورد می‌شود که متأسفانه در طی چند دهه گذشته به دلیل بهره‌برداری و برداشت‌های غیراصولی از این معادن که در مجاورت رودخانه کن و اراضی غربی این رودخانه واقع شده گودهای عظیم و خارج از کنترل با مساحت ۹۰هکتار و به عمق ۴۵ تا۹۰متر در این محدوده، مسیل رودخانه کن و اطراف آن ایجاد شده است. طبق بررسی و مطالعات انجام شده حجم مخلوط برداشت شده از این معادن از سال۱۳۴۷ تاکنون در مجموع بالغ بر۵۰میلیون مترمکعب باارزش ریالی یک هزار میلیارد تومان بوده است.
آیا جنس زمین و نوع خاک در این نقطه از شهر خاص است؟ چگونه معادن شن و ماسه از دل محله خلیج‌فارس و در محدوده ناحیه۵ شهرداری منطقه۱۸ سر برآورده است؟
جنس خاک منطقه۱۸ متشکل از خاک رس، شن طبیعی وآور سایز است. همان‌طور که می‌دانید ناحیه۵ در مجاورت رودخانه کن قرار دارد. باتوجه به اینکه استفاده از مصالح رودخانه‌ای شن و ماسه در بستر رودخانه‌ها بسیار ارزان و سودآور بوده، همچنین به علت سهل الوصول بودن، نیاز به فرآوری کمتر و نزدیکی راه‌های ارتباطی، این معادن مورد توجه شرکت‌های بهره‌بردار قرار گرفته و همین ویژگی‌ها باعث به‌وجود آمدن این شن‌چاله‌ها در ۵دهه گذشته شده است.
وضع کنونی این شن‌چاله‌ها به گونه‌ای است که علاوه بر بروز خسارت و آسیب جدی به محیط‌زیست می‌تواند برای ساکنان منطقه ۱۸، به‌ویژه اهالی محله‌های خلیج‌فارس شمالی و جنوبی خطرآفرین باشد. در این زمینه چه تدابیری اندیشیده‌اید؟
باتوجه به اینکه این گودال بزرگ آثار منفی همچون برهم زدن تعادل طبیعی رودخانه و تخریب زمین‌های اطراف را در پی دارد تدابیری در این زمینه اندیشیده شده که از جمله می‌توان به ارائه و اجرای «طرح اضطرار» از سوی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهرداری تهران برای مقاوم‌سازی دیواره‌های رودخانه با صرف هزینه‌ای بالغ بر ۲۰۰میلیارد ریال، جلوگیری از هرگونه استحصال شن و ماسه و توقف کامل برداشت از معادن با استناد به احکام صادره از سوی مراجع قضایی و رأی کمیسیون بند۲۰ ماده۵۵ قانون شهرداری‌ها، صدور ابلاغیه و اخطاریه‌های متعدد به مدیران معادن مذکور درباره لزوم اجرای طرح پایدارسازی دیواره‌های رودخانه کن براساس ضوابط فنی و جلوگیری از اقدامات غیراصولی شرکت‌های بهره‌بردار اشاره کرد.
امتیاز بهره‌برداری از این معادن در اختیار کیست و آنها تا چه زمانی می‌توانند از این منابع طبیعی برداشت کنند؟
بیشترین امتیاز بهره‌برداری از این معادن در اختیار بخش خصوصی است، اما از سال۱۳۹۴ باتوجه به حساسیت موضوع و همچنین صدور احکام صادره از سوی مراجع قضایی، از فعالیت معادن شرکت‌های «شن ما»، «فربت» و «خلیج‌فارس» جلوگیری به عمل آمده و تعطیل شده‌اند و درصورت بروز هرگونه تخلف در این زمینه باید پاسخگو باشند.
درسال‌های گذشته برخی نمایندگان مجلس، شورای اسلامی شهر و حتی شهرداری نسبت به بهره‌برداری‌های غیراصولی از معادن قدیمی تهران واکنش‌های تندی نشان دادند. از نتایج پیگیری‌ها و اقدامات انجام شده بگویید.
ضمن بازدیدهای متعدد از این معادن درباره تعطیلی و جلوگیری از ادامه فعالیت شرکت‌های بهره‌بردار تصمیماتی اتخاذ شده که مهم‌ترین آن ممنوعیت هرگونه عملیات خاکبرداری در محدوده مذکور بوده که خوشبختانه از سال۱۳۹۴ اجرایی شده است. عوامل اجرایی شهرداری منطقه۱۸ بادقت هرگونه تحرک و اقدامی را در این محدوده زیر نظر دارند و شرایط آن را به‌طور مستمر رصد می‌کنند.
هرچند فعالیت شرکت‌های بهره‌بردار از این معادن به ظاهر تعطیل شده، اما وجود این گودال بزرگ و عمیق برای ساکنان محله خلیج‌فارس خالی از خطر نیست و قرارگیری این شن‌چاله‌ها درحاشیه رودخانه کن در زمان بروز حوادث طبیعی از جمله زلزله، سیل و یا طغیان آب رودخانه هنوز می‌تواند بسیارخطرآفرین باشد.
بله، درست است. متأسفانه نزدیکی این شن‌چاله‌ها با بافت مسکونی و همسایگی با بزرگراه‌های فتح، شهید مهتدی و شهید بروجردی خطر ریزش و بروز حادثه و آسیب‌های جدی را در بر خواهد داشت. حوادثی همچون بروز سیلاب و ورود آن به گودال‌ها منجر به «آب‌شستگی» در محدوده بالادست زمین می‌شود که ایجاد خسارت‌های جانی و مالی غیرقابل جبران را به شهروندان و تأسیسات شهری در پی خواهد داشت. همچنین تولید و انتشار بیش از حد گرد و غبار یکی دیگر از مشکلات زیست‌محیطی است که سلامت شهروندان ساکن در این محدوده را به‌طور جدی در معرض خطر قرار می‌دهد. در واقع وجود این نوع معادن برای اهالی به جز ضرر و زیان هیچ عایدی دیگری ندارد.
آیا امکان دارد در آینده چنین معادنی در محدوده منطقه۱۸ شناسایی و مورد بهره‌برداری قرار گیرد؟
خیر. باتوجه به حساسیت مسئله و همچنین مخاطرات شن‌چاله‌ها، این محدوده به‌طور مستمر توسط عوامل گشت شهرداری تحت کنترل و نظارت قرار دارد.
آیا قانون و مقرراتی در زمینه اکتشاف و بهره‌برداری از معادنی که در دل شهرها و در محدوده بافت مسکونی قرار گرفته‌اند وجود دارد؟
صدور و اجازه بهره‌برداری از معادن شن و ماسه درحریم رودخانه‌ها، نهرها و مسیل‌ها منوط به کسب موافقت قبلی از کارشناسان وزارت نیرو است. ضمن آنکه طبق قانون، وزارت نیرو موظف است هر ۵سال یک‌بار با اجرای طرح مطالعاتی، محدوده‌های مجاز را برای بهره‌برداری شناسایی و این‌گونه معادن را که ضوابط و محاسبات فنی در آن لحاظ شده معرفی و در صورت موافقت و تأیید سازمان حفاظت از محیط‌زیست مورد استفاده قرار دهد.
اکنون تکلیف این شن‌چاله‌ها چه می‌شود؟ آیا به همین شکل باقی می‌ماند و فکری برای آینده این پدیده که حاصل دخالت انسان بر طبیعت است نشده است؟ درگذشته حرف و حدیث‌هایی درباره تغییر کاربری شن‌چاله‌ها و تبدیل آن به مراکز تفریحی و گردشگری وجود داشت، اما انگار به کل فراموش شده است.
اگر قرار بر این باشد که از این گودال‌ها استفاده دیگری شود، می‌توان با انجام طرح‌های مطالعاتی و بهره‌گیری از مشاوران و متخصصان از این محل‌ها برای تأمین رفاه، آسایش و تفریح اهالی و شهروندان استفاده بهینه کرد.