همشهری آنلاین_مرضیه موسوی: گورستانی که قرار بود به یاد کشته شده‌های جنگ‌های جهانی در کشورهای درگیر این جنگ ساخته شود و مزار مستشاران و مهاجرانی را که به هر دلیلی دور از وطن خود جانشان را از دست داده بودند در خود جا دهد. قبرستان باغ قلهک تنها گورستان بین‌المللی ایران است که توسط این کمیسیون تأسیس شده و ۵۳۸ قبر و بنای یادبود در آن به چشم می‌خورد؛ قبر افرادی که در فاصله جنگ‌های جهانی اول و دوم در ایران کشته شده یا جان خود را از دست داده‌اند و بعد از ساخت این قبرستان و افتتاح رسمی آن در سال ۱۳۴۲ به اینجا منتقل شده‌اند.
متأسفانه طی سال‌های گذشته اطلاعات نادرستی از این قبرستان در فضای مجازی منتشر شده که این آرامستان را به‌عنوان قبرستان متفقین معرفی می‌کند. این گزارش از تنها قبرستان کمیسیون جنگ‌های مشترک المنافع در ایران رمزگشایی می‌کند.
تا قبل از سال ۱۳۳۹ که دیوارهای آجری محوطه قبرستان را از باغ قلهک جدا کنند، اینجا بخشی از باغ سفارت انگلستان بود. تا آن زمان در ایران قبرستان کمیسیون جنگ‌های مشترک‌المنافع هنوز ساخته نشده بود. این کمیسیون سال ۱۹۱۷ با ۶ عضو اصلی استرالیا، کانادا، هندوستان، نیوزیلند، آفریقای جنوبی و انگلستان کار خود را آغاز کرد.
کشورهای عضو این کمیسیون تصمیم داشتند با ساخت این قبرستان‌ها در کشورهای درگیر و متأثر از جنگ‌های جهانی یاد این افراد را زنده نگه دارند و تبعات جنگ را یادآوری کنند. «شهرام شهریار» مدیر تارنمای سفرنویس و تهران‌پژوه است که از ۱۰ سال پیش مطالعه درباره این گورستان را آغاز کرده است. او می‌گوید: «این گورستان سال ۱۳۴۲ در ایران گشایش یافت.
بعد از ساخت اینجا بود که پیکر افرادی که به‌عنوان مستشار و نیروهای نظامی در فاصله جنگ‌های جهانی اول و دوم در ایران، کشته و سپس در کشورشان دفن شدند اجسادشان بعد از سال ۱۳۳۹ به ایران برگردانده شد تا در این قبرستان به خاک سپرده شوند. در این آرامستان بیش از ۵۰۰ سنگ قبر به چشم می‌خورد و افراد با تابعیت‌هایی از کشورهای مختلف مثل لهستان، روسیه، هند، انگلستان در این قبرستان به خاک سپرده شده‌اند.» برخی از گورها هم تنها یادمانی برای افراد هستند و پیکری در آنها دفن نیست.
- قوانین جهانی گورستان
سنگ قبرهایی با قد و قواره‌های یکسان در این گورستان به چشم می‌خورند. روی هرکدام از آنها نشانی از ملیت افراد و نام و مشخصات آنها حک شده است. شهریار می‌گوید: «آرامستان‌های کمیسیون جنگ‌های مشترک المنافع مشخصه‌های یکسانی دارد و قوانینی که از سوی همه کشورها پذیرفته شده است.
مثلاً سنگ‌های یکدستی که به‌صورت ایستاده بالای هر مزار نصب شده. مقابل هر سنگ قبر باید یک شاخه گل کاشته شده باشد. همه قبرستان باید چمن‌کاری شده باشد. این قبرستان‌ها در ندارند و باید با شمشادهای کوتاه اطراف آن حصارکشی شده باشد. البته این قوانین در کشورهای مختلف دستخوش برخی تغییرات شده.
برای مثال در این قبرستان شاهد دیوارهای آجری و در چوبی هستیم.» سنگ قبرها تفاوت‌های جزئی با هم دارند؛ از یادبودهایی که اعضای خانواده‌شان روی سنگ‌ها نوشته‌اند تا نمادهایی که روی آنها به کار رفته است.
شهریار می‌گوید: «افرادی فارغ از رنگ ونژاد و جنسیت و قومیت در این آرامستان دفن شده‌اند. یکی از سنگ قبرها مربوط به یک پرستار زن است و یکی از قبرها متعلق به کودکی چند ماهه است. نقطه مشترک همگی این است که زمانی به‌عنوان مستشار نظامی یا عضوی از خانواده دیپلمات‌ها در ایران زندگی کرده و در این خاک درگذشته‌اند. ممکن است به مرگ طبیعی مرده باشند یا در جریان جنگ‌ها جانشان را از دست داده باشند.»
- یادبودی به سبک ایرانی
ورودی گورستان بنای یادبودی به چشم می‌خورد که تلفیقی از معماری ایران در ادوار مختلف را به دوش می‌کشد. گنبد فیروزه‌ای شکل آن نمادی از گنبدهای اماکن اسلامی در ایران است و ۴ گوشه آن شکل و شمایل اماکن مذهبی زرتشتیان را به خود گرفته. شهریار می‌گوید: «این بنا تنها یادمانی برای این گورستان است. با این حال خیلی از افرادی که نخستین بار به اینجا می‌آیند به خاطر معماری خاصی که دارد تصور می‌کنند اینجا مقبره شخص مهمی است. این بنای یادبود در هر کشور به سبک و سیاق معماری و فرهنگ آن کشور ساخته شده و با هم متفاوت است.»
۷ کتیبه بزرگ درست پشت بنای یادبود به چشم می‌خورد که روی آن اسامی افراد مهاجر یا مستشارانی هست که در حوزه جغرافیایی ایرانشهر یعنی ایران و کشورهای اطراف آن جان خود را از دست داده‌اند و هرگز نشانی از آنها پیدا نشده است. اغلب این افراد جان خود را در جنگ‌های جهانی از دست داده‌اند و پیکرشان هیچ‌وقت شناسایی نشده است.
شهریار می‌گوید: «آرامستان باغ قلهک تنها گورستان رسمی کمیسیون جنگ‌های مشترک المنافع به شکل نوین در ایران است. ۲ بار در سال در این گورستان مراسم رسمی با حضور مقامات برگزار می‌شود و در این مراسم که سفیران و دیپلمات‌ها حضور دارند به کشته شده‌های این جنگ‌ها ادای احترام می‌شود.»
آرامستان باغ قلهک در ضلع جنوبی ساختمان باغ قلهک و در خیابان شهید کلاهدوز قرار گرفته است. این گورستان تا قبل از دهه ۳۰ بخشی از باغ قلهک بود و در اختیار سفارت انگلستان قرار داشت و با مجوز ملکه الیزابت به گورستان رسمی کمیسیون کشورهای مشترک المنافع تبدیل شد.