همشهری آنلاین_فاطمه عسگری‌نیا: خیلی از کارشناسان حوزه شهری وقتی می‌خواهند تعریفی از منطقه ۱۲ ارائه کنند از آن به‌عنوان منطقه‌ای با ارزشمندترین بافت تاریخی و بیشترین بافت فرسوده یاد می‌کنند. در این گزارش، به بررسی علل و عوامل مؤثر در توسعه بافت‌های فرسوده منطقه ۱۲ پرداخته‌ایم.
بافت فرسوده معضلی است که این روزها دامن همه محله‌های منطقه ۱۲ را گرفته است؛ از محله بازار تا سیروس و تختی. قصه نوسازی در محله‌های هرندی و سنگلج و تختی هم به همان تلخی قصه نوسازی در محله‌های دیگر است. گزارشمان را از محله بازار شروع می‌کنیم؛ از کوچه‌پسکوچه‌های قدیمی و شلوغش.
«عبدالله جعفری» از کاسبان قدیمی این محله است. نیمی از عمرش را در گذر لوطی‌ها گذرانده است. با دست‌های لرزان و چشم‌هایی که، به گفته خودش، سوی چندانی ندارند، دیوارهای ترک‌خورده‌ریز و درشت گذر را نشانمان می‌دهد و می‌گوید: «همه دیواره‌های بازار ترک خورده است و سال‌هاست می‌گویند قرار است درست بشود و نمی‌شود! » تسبیح دانه درشتش را در دست می‌چرخاند، خنده‌ای تلخ می‌کند و می‌گوید: «کی بر سرمان آوار شود، خدا می‌داند و بس! »
یکی از ساکنان کوچه نیکرخ هم در محله بازار می‌گوید: «تمام خانه‌های این کوچه‌پسکوچه‌ها پر از ترک‌های کوچک و بزرگ است. اهالی باقی‌مانده در این محله‌ها را بیشتر سالمندان و قدیمی‌های محله تشکیل می‌دهند که دل نکنده‌اند برای رفتن وگرنه جوان‌ها که خیلی سال است از این منطقه رفته‌اند. خانه‌های همسایه هم یا خالی است یا پر از کارگران مهاجر.»
- طرح‌های شهری نیمه‌تمام و بافت فرسوده رهاشده
به محله سنگلج می‌رویم، در همسایگی بازار. آنجا هم سایه بافت‌های فرسوده بر محله سنگینی می‌کند. «حسین عطایی» از اهالی محله، می‌گوید: «با اجرای ناقص طرح‌های تعریض کوچه‌ها و معابر، محله دندان‌موشی شده است. وارد هر کوچه و معبر که بشویم خانه‌ها یک در میان نوسازی شده‌اند. در خیلی از کوچه‌ها که مردم رفتن از محله را به ماندن در آن ترجیح داده‌اند، خانه‌ها تبدیل به خوابگاه کارگران مجرد و... شده است.»
این همسایه قدیمی می‌افزاید: «سال‌های گذشته خوب بود؛ مردم با دریافت مشوق‌هایی شروع به نوسازی بافت قدیمی کردند، اما از وقتی میراث فرهنگی پایش به محله باز شد، امتیاز تراکم را به بهانه تاریخی بودن بافت از اهالی محله گرفت و شهرداری هم هیچ تلاشی نکرد برای اینکه مشوق‌های دیگری به شهروندان بدهد و هر روز بیشتر از گذشته رنگ رخوت و کهنگی به‌صورت محله نشست.»
- قفل میراث فرهنگی و اوقاف بر نوسازی
«میکائیل سعید» دبیر شورایاری محله سنگلج، هم دل خوشی از وضعیت بافت‌های فرسوده در منطقه ۱۲ ندارد و می‌گوید: «نوسازی در منطقه ۱۲ از یک‌طرف، در سایه سنگ‌اندازی‌های میراث فرهنگی قفل شده است و از سوی دیگر، به دست اوقاف. البته سهم شهرداری هم در این میان کم نیست، چراکه باید برای موانعی که این ۲ دستگاه اجرایی ایجاد کرده‌اند راه چاره‌ای بیندیشد.»
به دستور میراث فرهنگی، املاک دارای ارزش تاریخی اجازه تخریب ندارند، خود میراث فرهنگی هم تلاشی برای حفظ این بناها ندارد و ویرانی اغلب این بناها مصداق این سخن است. سعید با این توضیح ادامه می‌دهد: «در محله‌های درخونگاه، بازار، امامزاده یحیی(ع) و مولوی هم اداره اوقاف اجازه نوسازی نمی‌دهد. همه این موانع باعث شده تا بومی‌های محله مهاجرت کنند، خانه‌ها به کارگاه تبدیل شود و با تاریک شدن هوا و تعطیلی این کارگاه‌ها شب‌مردگی سایه خوفناکش را بر سر محله‌های منطقه بیندازد.»
این تمام درد و دل میکائل نیست. کسی که معتقد است بخش زیادی از مشکلات و آسیب‌های اجتماعی منطقه ریشه در همین بافت‌های فرسوده و بلاتکلیفی آنها دارد: «بافت‌های فرسوده‌ای که امروز به کارگاه‌های تولیدی تبدیل شده‌اند، محل خوابگاه کارگران نیز هست. از سوی دیگر، بخش قابل‌توجهی از بافت‌های فرسوده خالی از سکنه و به پاتوق شبانه معتادان متجاهر تبدیل شده‌اند. پرسه این افراد آسیب‌دیده در منطقه موجی از ترس و نگرانی را بین شهروندان به راه انداخته و چهره محله را زشت کرده است.»
به اعتقاد او، معضل بافت فرسوده در منطقه ۱۲ فقط با همگرایی همه مسئولان دستگاه‌های اجرایی مربوطه حل‌شدنی است: «شهرداری تهران باید در جلساتی مشترک با حضور اداره اوقاف، میراث فرهنگی و شهرداری منطقه به چاره‌اندیشی در این‌باره بپردازند، چراکه تجربه ثابت کرده تصمیم‌گیری جزیره‌ای در این‌باره اثربخش نبوده و نیست.»
- شهرداری املاکی را خرید و رها کرد
در محله آبشار هم بافت‌های فرسوده سیمای شهری را تحت تأثیر خود قرار داده است. «قدرت عسگریان» عضو شورایاری محله آبشار، می‌گوید: «در محله ما هم از وقتی ساخت پاسیو و نورگیر در بناهای جدید اجباری شد، دیگر رغبتی برای نوسازی در بین شهروندان نماند. از سوی دیگر، مشوق‌های نوسازی برای مردم متوقف شد و همه اینها دست‌به‌دست هم داد تا نوسازی بافت فرسوده به فراموشی سپرده شود.»
بخش قابل‌توجهی از بافت‌های فرسوده محله هم به بهانه اجرای طرح‌های تعریض خیابان‌ها، از جمله خیابان شهید شیرازی، توسط شهرداری از مالکان خریداری شد، اما نه این طرح به سرانجام رسید و نه این بناها از حالت قبل خارج شدند. عسگریان با بیان این مطلب می‌افزاید: «املاک خریداری‌شده توسط شهرداری که تکلیفشان مشخص نیست، امروز به محل تجمع معتادان متجاهر و یا رهاسازی زباله‌های محله تبدیل شده است.»
- «طرح انتقال حق توسعه»/ راهکاری برای بافت فرسوده
در محله‌های قیام و کوثر هم بافت‌های فرسوده هر روز بیشتر و بیشتر می‌شوند و به گفته «الهه احمدیه» مسئول شهرسازی دفتر توسعه محلی، رغبتی برای نوسازی به خاطر تعلق نگرفتن تراکم به شهروندان وجود ندارد. او می‌گوید: «برای رهایی محله‌های قدیمی از این معضل، شهرداری باید «طرح انتقال حق توسعه» را اجرایی کند. تجربه موفقی که در شهرهای تاریخی دنیا، مثل میلان، اجرا شده و موفقیت‌آمیز هم بوده است.» او معتقد است اجرای طرح انتقال حق توسعه از رشد منفی جمعیت در محله‌های قدیمی جلوگیری می‌کند: «در طرح انتقال حق توسعه، شهروندان می‌توانند بر اساس تراکم مجاز برای نوسازی املاک خود اقدام کنند و برای جبران محدودیت‌های موجود، شهرداری می‌تواند مشوق‌هایی در مناطق جدید شهری به آنها بدهد؛ این مشوق‌ها می‌تواند در قالب زمین، امتیاز ساخت یا تخفیف‌های عوارض شهرداری باشد.»