و از سوی دیگر به تکمیل شبکه زیرساختی و ارتباطی شهری و فراشهری، ساماندهی فضاهای بی‌دفاع شهری، جذب گردشگر و تقویت مؤلفه‌های فرهنگی و اقتصادی در جنوب غرب پایتخت منجر خواهد شد. این طرح شروع شده و مسئولان شهری تلاش دارند تا به سرعت شهروندان نتایج آن را در محل زندگی‌شان لمس کنند. در این گزارش با فعالیت‌های درحال انجام و علت اجرای طرح شارباغ در مناطق ۱۷ و ۱۸ آشنا می‌شوید.
داستان از آنجا شروع شد که بالاخره مسئولان وقت شرکت راه‌آهن بنا به درخواست چندین ساله ساکنان مناطق ۱۷ و ۱۸ اقدام به ساخت تونل و انتقال خط آهن تهران‌ـ تبریز به زیر زمین کردند. البته از زمان ارائه طرح تا اجرا چند سال گذشت؛ یعنی سال۱۳۸۳ تصمیم گرفته شد تا به دلیل مشکلات ایجاد شده، خط راه‌آهن تهران– تبریز که از داخل بافت مسکونی عبور می‌کرد به زیر زمین انتقال پیدا کند و این کار در سال۱۳۸۶ شروع شد. بهره‌برداری از این طرح هم در سال۱۳۹۲ انجام شد و قطارها به جای عبور از سطح زمین که امکان برخورد با خانواده‌های ساکن در لب خط را داشتند و آلودگی‌های مختلفی که از جمله آلودگی صوتی به اهالی تحمیل می‌کردند، به زیر زمین منتقل شدند.
- بروز آسیب‌های اجتماعی در زمین‌های آزاد شده
با زیرزمینی شدن خط آهن تهران‌ـ تبریز، فضایی ۹کیلومتری با عرض حدود ۳۰ متر آزادسازی و نوار باریک، اما طویلی در این مناطق نمایان شد که دردسرهای دیگری به اهالی تحمیل کرد. این فضای آزاد شده ۳۰ هکتاری، به سرعت به محل حضور معتادان و کارتن‌خواب‌ها تبدیل شد و با اینکه شرکت راه‌آهن در بخش‌هایی از این مسیر فضاهایی را به سوله‌های تأسیسات و پارکینگ اختصاص داده بود، اما رفته رفته به فضای بی‌دفاع شهری تبدیل شدند و بروز انواع آسیب‌های اجتماعی در این بخش‌ها، نارضایتی و گلایه مردم را فراهم کرد.
مسئولان شهرداری‌درصدد تبدیل این فضای خاکی به مجموعه‌های ورزشی، تفریحی و... برآمدند، اما از آنجا که این محوطه دراختیار شرکت راه‌آهن بود، از این کار منع شدند. بالاخره پس از کش و قوس‌های فراوان، تفاهمنامه‌ای بین شهرداری تهران و شرکت راه‌آهن منعقد شد تا مسئولان شهری بتوانند با اجرای طرحی با عنوان طرح «نیلوفری» از فضای روگذر قطار برای خدمات‌دهی به مردم استفاده کنند.
- استفاده از ایده‌های شهروندان
برای استفاده بهینه از زمین‌های آزاد شده و جلب مشارکت شهروندان، مسابقه طراحی بازآفرینی در این مسیر ۹کیلومتری برگزار شد که نام شارباغ برای آن انتخاب شده بود. این اقدام تیر سال۱۳۹۷ کلید خورد و با تشکیل شورای سیاستگذاری متشکل از نمایندگان شهرداری تهران و وزارت راه و شهرسازی مقرر شد تهیه طرح توسط سازمان نوسازی شهر تهران در قالب یک فراخوان عمومی و بین‌المللی به مسابقه گذاشته شود.
اهداف این مسابقه عبارت بود از ارتقای موقعیت شهری پهنه جنوبی پایتخت، تبدیل تهدید اراضی رها شده راه‌آهن به فرصت برای رونق و توسعه مناطق همجوار، تأمین خدمات فرهنگی و تفریحی، تأمین تجهیزات شهری و اجرای پروژه شاخص بازآفرینی شهری با همکاری دولت، شهرداری و بخش خصوصی. فراخوان عمومی و بین‌المللی مسابقه ۵ آبان سال۱۳۹۷ منتشر شد و ۲۴۷فرد حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی در آن شرکت کردند. جلسات داوری مرحله اول این طرح ۲۳آذر همان سال در برج میلاد برگزار شد و ۱۵اثر شامل ۳اثر خارجی و ۱۲اثر داخلی به مرحله دوم مسابقه راه پیدا کردند. در نهایت یک طرح انتخاب و به‌عنوان برنده مسابقه اعلام شد. در ضمن برای اطلاع از نظرات شورایاران به‌عنوان نمایندگان مناطق ۱۷ و ۱۸، جلسات مشترکی هم با حضور شرکت‌کنندگان مسابقه، داوران، شورایاران و مدیران اجرایی تونل راه‌آهن تهران‌ـ تبریز برگزار شد.
- مزیت‌های طرح شارباغ
این فضای ۹کیلومتری هموار و برای فعالیت‌هایی همچون دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی مناسب است. به جرئت می‌توان گفت که در هیچ نقطه‌ای از تهران، چنین فضای مسطح یکپارچه‌ای وجود ندارد و می‌توان از این روگذر برای اجرا و توسعه کارهای فرهنگی استفاده کرد.
«حسن صفات» مدیرعامل شرکت یادمان سازه شهرداری تهران درباره فعالیت‌هایی که در این مسیر انجام خواهد شد، می‌گوید: «در این طرح ۲۳کوشک (کیوسک یا کلاه‌فرنگی) ساخته می‌شود که به‌عنوان ایستگاه دوچرخه، موزه، مراکز فرهنگی، فضای تجاری، مراکز مخصوص بانوان و... استفاده خواهند شد. تمامی این کوشک‌ها در فضای سبز طراحی شده‌اند.» وی درباره نحوه اجرای مفاد این توافق‌نامه می‌گوید: «شهرداری تهران باید ۱۸۰میلیارد تومان به شرکت راه‌آهن پرداخت کند تا این عرصه ۳۰هکتاری را تحویل بگیرد. در مرحله اول ۵۰ میلیارد تومان پرداخت و به ازای آن ۷/۲ کیلومتر از اراضی آزادسازی شده است. ما هم در شرکت یادمان سازه به‌عنوان مجری پروژه شارباغ، با یک پیمانکار قرارداد منعقد کرده‌ایم تا نسبت به تجهیز کارگاه برای ساخت در همین مقدار زمین اقدام کند.»
صفات با بیان اینکه پیمانکار مشغول خاکبرداری برای ساخت کوشک‌هاست، ادامه می‌دهد: «در طراحی انجام شده، ۴ زون (قسمت) برای شارباغ تعیین شده است، اما از آنجا که زون ۲ دقیقاً مقابل امامزاده حسن(ع) خواهد بود، از مشاور خواسته‌ایم کاربری کوشک‌های این زون را مطابق با فضای معنوی امامزاده تغییر دهد.»
وی می‌گوید: «پروژه شارباغ یکی از منحصربه‌فردترین پروژه‌های شهری در جنوب تهران است که به بهبود فضای شهری در مناطق۱۷ و ۱۸ کمک قابل توجهی می‌کند و تبدیل این فضای روگذر به بوستان و فضای فرهنگی سبب کاهش آسیب‌های اجتماعی، به‌خصوص معتادان متجاهر در این مناطق می‌شود.»
- بزرگترین پروژه بازآفرینی پایتخت
مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران در تشریح آخرین وضعیت این پروژه می‌گوید: «پس از برگزاری مسابقه بین‌المللی طراحی فضای فوقانی تونل راه‌آهن تهران‌ـ تبریز در سال ۱۳۹۸ و عقد قرارداد با برنده نخست مسابقه، مطالعه دقیق فرایند بازآفرینی این محور در ابعاد مختلف از سال گذشته آغاز شده است. این محور به طول حدود ۹کیلومتر از میدان شهدای مدافعان حرم (سوزن‌بانی سابق) در منطقه ۱۷ آغاز می‌شود و با گذشتن از محله‌های ابوذر، مقدم، باغ خزانه، امامزاده حسن(ع)، آذری و یافت‌آباد در تقاطع بزرگراه آیت‌الله سعیدی وارد منطقه۱۸ می‌شود.»
«کاوه حاجی علی اکبری» اضافه می‌کند: «این محور در منطقه۱۸ به موازات ۴۵متری زرند به سمت غرب حرکت کرده و با گذشتن از محله‌های تولیددارو، شمشیری، سرآسیاب مهرآباد، امام‌خمینی(ره)، فتح و هفده شهریور در نهایت قبل از روددره کن به پایان می‌رسد.»
وی می‌گوید: «پس از انعقاد تفاهمنامه بین شهرداری تهران و شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران برای بهره‌برداری از فضای فوقانی تونل، هماهنگی‌ها و اقدامات موردنیاز برای اجرای مرحله نخست بزرگترین پروژه بازآفرینی شهری انجام شده است. با واگذاری ۷/۲کیلومتر از محور به شهرداری از طرف شرکت راه‌آهن و بررسی‌های کارشناسی، بازدیدهای میدانی منظم و هماهنگی درخصوص تأسیسات و تجهیزات شرکت راه‌آهن انجام و محدوده‌های اجرای پروژه در مرحله اول مشخص و آماده‌سازی شده است.»
حاجی علی اکبری با اشاره به جزئیات این پروژه می‌گوید: «در این پروژه در کنار یک فضای شهری عظیم و بی‌نظیر، مجموعه‌ای از فضاهای خدماتی برای فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی، به‌ویژه برای کودکان، جوانان و بانوان، رستوران‌ها و کافه‌ها، مراکز درمانی، خدمات شهری و محلی، فضاهای فراغت، سرگرمی و بازی برای گروه‌های سنی مختلف، ایستگاه‌ها و مسیرهای دوچرخه‌سواری و... در نظر گرفته شده است. با بهره‌برداری از این طرح شاهد ارتقای کیفیت فضاهای عمومی در مناطق۱۷ و ۱۸ و بهره‌مندی شهروندان از این فضاها خواهیم بود.»
جذب گردشگر به جنوب تهران
معاون فنی و عمرانی شهردار تهران، مساحت کل این اراضی را ۹۴ هزار و ۱۸۰ مترمربع عنوان می‌کند و می‌گوید: «این اراضی ۲قطعه هستند. قطعه اول حد فاصل میدان شهدای حرم و امامزاده حسن(ع) در منطقه۱۷ است که ۵۲ هزار و ۲۰ مترمربع مساحت دارد. بخش دوم نیز حد فاصل پارک ۱۵خرداد و خیابان آیت‌الله طالقانی در منطقه۱۸ است که ۴۲ هزار و ۱۶۰ مترمربع مساحت دارد.» «صفا صبوری دیلمی» اعتقاد دارد با بهره‌برداری از این پروژه علاوه بر تأثیرات مثبت فرهنگی در مناطق کمتربرخوردار شهر تهران، زمینه جذب سفر و رونق گردشگری شهری در این مناطق فراهم خواهد شد.»
وی اجرای این طرح را شاه‌بیت اقدامات مدیریت فعلی شهری برای افزایش سرانه رفاهی شهروندان ساکن در مناطق۹، ۱۷ و ۱۸ و کاهش فاصله امکانات میان شمال و جنوب پایتخت عنوان می‌کند.
- فرصتی کم‌نظیر در منطقه ۱۷
ساکنان منطقه ۱۷ نیازمند امکانات شهری مثل مناطق دیگر بودند تا برای استفاده از آنها مجبور به طی مسافت زیادی نشوند. با این وجود، این منطقه وسعت کم و بافت متراکم دارد و مسئولان شهری فضایی برای ایجاد فضاهای فرهنگی و تفریحی نداشتند. با زیرزمینی شدن خط آهن تهران‌ـ تبریز، زمین وسیعی در این منطقه آزاد شد که فرصتی کم‌نظیر است و مسئولان شهری می‌توانند در این فضا اقدام به ایجاد سرانه‌های مختلف شهری کنند. بهتر است مسئولان شرکت راه‌آهن همکاری بیشتری با مدیران شهری برای واگذاری این اراضی کنند تا بتوانند به جای صرف هزینه‌های هنگفت برای خرید زمین، امکانات بیشتری برای مردم فراهم کنند.
- استفاده از نظرات مردمی
پس از زیرزمینی شدن خط قطار تهران‌ـ تبریز، زمین وسیعی در مناطق ۱۷ و ۱۸ آزاد شده که می‌تواند نیازهای شهری زیادی از ساکنان این مناطق را برطرف کند. هریک از شهروندان نظراتی برای استفاده بهینه از این اراضی دارند و به نظرم بهتر است در کنار مشاوران و شورایاران، مردم نیز برای اجرای طرح‌های شهری در این بخش‌ها نظر بدهند تا به خواسته اقشار مختلف مردم پاسخ داده شود. به‌عنوان مثال، جوانان درخواست ایجاد زمین فوتبال و ورزشگاه را در این زمین‌ها دارند و خانواده‌ها نیازمند بازار تره‌بار، فروشگاه و... هستند. کودکان هم زمین بازی می‌خواهند و هر کسی بر طبق نیاز خود، طرحی برای اجرا در این اراضی دارد.
- آسیب هایی که همچنان وجود دارند
صبح نخستین روزی که آقاجانی و خانواده‌اش در منطقه ۱۷ ساکن شدند او با سوت قطار و لرزش در و دیوارهای خانه از خواب بیدار شد. خانه آنها کنار خط آهن تهران‌ـ تبریز بود و از همان دوران با مشکلات این خط آشنا بود. سال‌ها برای جمع شدن این خط پیگیری کرد و افتخار می‌کند که در بعد محلی، یک طرح ملی را دنبال کرده است. ۴ بار درباره معضلات و ضرورت جمع‌آوری خط آهن تهران‌ـ تبریز در صحن شورای اسلامی شهر تهران سخنرانی کرد تا اینکه این خط به زیر زمین منتقل شد. اگرچه بخشی از مشکلات حل شده، اما آقاجانی عنوان می‌کند که همان زمان اعلام کرد که این کار آسیب‌های دیگری ایجاد می‌کند که نمونه‌اش رها شدن زمین‌های آزاد شده این طرح و تبدیل آن به مأمنی برای معتادان و کارتن‌خواب‌هاست. آقاجانی می‌گوید: «اکنون حدود ۱۹ کیلومتر از این خط زیرزمینی شده که ۲۰۰ متر عرض دارد.
متأسفانه پله‌های اضطراری که در تونل قطار جانمایی شده بود باعث شد تا معتادها از طریق آنها وارد تونل شوند. بعدها این پله‌ها بریده شد و اگر خدایی ناکرده اتفاقی در تونل بیفتد، مسافران قطار امکان خروج آسان از زیر زمین را ندارند. جت‌فن‌هایی هم که برای تهویه هوای تونل نصب شده‌اند، هوای آلوده را به خانه‌های اطراف سرازیر می‌کنند و برای خروج آب از تونل در زمان وقوع سیل اقدامی انجام نشده است. همچنین ۲ خط از ۴ خط موجود در تونل بی‌استفاده مانده‌اند، درصورتی که می‌توانند برای راه‌اندازی خط مترو استفاده شوند.»