همهشری آنلاین _ ثریا روزبهانی: براساس مطالعات طرح جامع فاضلاب شهر تهران باید نزدیک به ۹ هزار کیلومتر عملیات لوله‌گذاری برای جمع‌آوری و انتقال فاضلاب در پایتخت انجام شود که تاکنون ۶هزار و ۸۰۰ کیلومتر آن ساخته شده است. با این وجود، بخشی از ساکنان تهران از جمله شهروندان محدوده غربی پایتخت به‌طور کامل از انشعاب فاضلاب شهری و خانگی بهره‌مند نشده‌اند. اما نکته قابل توجه در زمینه روند اجرای پروژه فاضلاب در این محدوده، به حرکت کند و لاک‌پشتی حفاری و لوله‌کشی فاضلاب مربوط می‌شود.
به تعبیر دیگر می‌توان عنوان کرد که این مناطق پس از گذشت ۲۶ سال هنوز در نقطه آغازین این پروژه شهری قرار دارند. براساس آمار شرکت فاضلاب، ۹۰درصد از شبکه فاضلاب در مناطق ۲۱ و ۲۲ انجام نشده و اجرای آن در فاز پایانی این طرح گنجانده شده است، چراکه تا پیش از تصویب این طرح، مناطق ۲۱ و ۲۲ جزو محدوده و مناطق شهر تهران محسوب نمی‌شدند. اما مناطق ۵ و ۹ وضع مطلوب‌تری دارند و فقط ۱۰درصد اجرای پروژه در این دو منطقه باقی مانده است. در واقع می‌توان گفت نیمی از مناطق ۵ و ۹ و ۲۱ و ۲۲ هنوز از این امکان شهری بی‌بهره‌اند. در گزارش پیش رو به چگونگی اجرای پروژه فاضلاب شهری در محدوده غربی پایتخت در گفت‌وگو با «مسعودرضا ثامنی»، معاون مهندسی و توسعه شرکت فاضلاب تهران، پرداختیم.
در سال ۱۳۹۰ـ ۱۳۹۱ تفاهمنامه‌ای بین وزارت «نیرو»، شهرداری تهران و شورای‌شهر امضا شد که بر اساس آن شبکه فاضلاب شهری برای منطقه ۲۲ هم نصب شود. چراکه تا پیش از آن هنگامی‌که پیشنهاد اجرای طرح راه‌اندازی شبکه فاضلاب پایتخت مطرح شد، منطقه ۲۱ و ۲۲ در محدوده شهر تهران قرار نداشتند و بعدها به مناطق بیست‌گانه شهر اضافه شدند. برای همین شبکه فاضلاب شهری برای این مناطق طراحی نشده است. مسعودرضا ثامنی، معاون مهندسی و توسعه شرکت فاضلاب تهران، درباره گستردگی شبکه فاضلاب شهر تهران می‌گوید: «براساس مطالعات طرح جامع فاضلاب شهر تهران، باید حدود ۹ هزار کیلومتر عملیات لوله‌گذاری برای جمع‌آوری و انتقال فاضلاب در شهر تهران انجام شود که ۹۰ درصد این امر محقق شده است.
در فرایند تکمیل چرخه آب، مراحلی همچون شبکه جمع‌آوری آب و شبکه جمع‌آوری فاضلاب وجود دارد که اکنون ۸ هزار کیلومتر آن اجرا شده است. براساس این مطالعات، تهران ۵ فاز اجرایی دارد که ۴ فاز آن انجام شده و می‌توان گفت این طرح ۹۰ درصد پیشرفت داشته است، اما یک فاز آن همچنان باقیمانده که مربوط به مناطق ۲۱ و ۲۲ تهران است. براساس مطالعات این شرکت، ۲۲ تصفیه‌خانه، فاضلاب تهران را پوشش می‌دهد. از این تعداد ۸ تصفیه‌خانه در جنوب شهر قرار می‌گیرد که تاکنون ۶ تصفیه‌خانه در مدار یا آماده بهره‌برداری و ۲ تصفیه‌خانه دیگر در حال ساخت است.
همچنین تصفیه‌خانه فاضلاب غرب تهران شامل ۶ واحد است که در حال حاضر ۴ واحد در حال ساخت و واحدهای ۵ و ۶ که باز هم به مناطق ۲۱ و ۲۲ مربوط می‌شود، در آینده و مطابق با برنامه‌ریزی‌های انجام شده، ساخته خواهدشد. در همین راستا، تصفیه‌خانه «فیروزبهرام» تا ماه دیگر به بهره‌برداری می‌رسد. عملیات عمرانی این تصفیه‌خانه به روش مکانیزه و با مدرنترین دستگاه حفاری TBM از سال ۱۳۹۶ در ۴ جدول و تونل انتقال فاضلاب آن هم از سال ۱۳۹۳ اجرا شده است. این پروژه ۱۲ کیلومتر طول و ۳ متر قطر دارد و از خیابان «سی‌متری جی» آغاز شده است و به سمت بلوار «معلم»، بزرگراه «آزادگان» ادامه مسیر می‌دهد و در نهایت به تصفیه‌خانه در اراضی روستای فیروزبهرام منتهی می‌شود.
با بهره‌برداری این طرح، بخش‌هایی از مناطق ۱، ۲، ۳، ۵، ۶، ۱۰، ۱۱، ۱۷، ۱۸، ۲۱ و ۲۲ و کل منطقه ۹ را تحت پوشش قرار می‌دهد و می‌توان گفت حجم زیادی از مشکلات فاضلاب غرب پایتخت با تکمیل و بهره‌برداری از این تصفیه‌خانه برطرف می‌شود. اکنون با این اقدام، ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر از مشترکان تحت پوشش شبکه فاضلاب شهری قرار خواهند گرفت و این مجموعه به مهم‌ترین رسالت خود که جمع‌آوری بهداشتی فاضلاب شهری است، می‌رسد.»
- پیشرفت ۹۰ درصدی در مناطق ۵ و ۹ پایتخت
معاون مهندسی و توسعه شرکت فاضلاب تهران، به میزان اجرای عملیات لوله‌گذاری در مناطق محدوده غربی اشاره می‌کند و می‌گوید: «اکنون بر اساس طراحی و برنامه‌ریزی‌های انجام شده در محدوده منطقه ۵، ۴۷۰ کیلومتر شبکه فاضلاب اجرا شده و ۷۱ کیلومتر باقی مانده است. همچنین در منطقه ۹ هم ۱۵۵ کیلومتر شبکه باید ایجاد شود که حدود ۴۵ کیلومتر آن هنوز اجرا نشده است. یعنی از ۶ هزار و ۸۰۰ کیلومتر شبکه احداث شده در کل پایتخت، ۵۱۰ کیلومتر به مناطق ۵ و ۹ اختصاص دارد. از سوی دیگر، نصب انشعابات و تکمیل خطوط باقیمانده که اغلب آنها در مناطق ۹، ۲۱ و ۲۲ است، زمان می‌برد و باید به مرور انجام شود.
اکنون مهم‌ترین بخش‌کاری شرکت فاضلاب شهر تهران، ساخت این تصفیه‌خانه است. چراکه این تصفیه‌خانه یکی از مهم‌ترین تصفیه‌خانه‌های کشور برای فرایند جمع‌آوری و دفع فاضلاب شهری است. حتی این تصفیه‌خانه قابلیت تولید برق تا ۶ مگاوات را دارد. یعنی به زبان ساده، نیمی از برق مصرفی تصفیه‌خانه را می‌توانیم از خود تصفیه‌خانه تولید و تأمین کنیم. تصفیه‌خانه فیروزبهرام، یک مجموعه کاملاً پاک و زیست‌محیطی است. همان‌گونه که اشاره شد، اینجا پساب تولید شده از بهترین نوع پساب است که در بخش کشاورزی استفاده می‌شود. در فرایند پروژه‌های فاضلاب، ۲ رویکرد مهم از جمله مدیریت منابع آب و حفاظت از محیط‌زیست وجود دارد.
در همین راستا تا پایان سال، ۱۰ تصفیه‌خانه در غرب و جنوب شهر آماده بهره‌برداری می‌شوند. همچنین چند تصفیه‌خانه دیگر از جمله تصفیه‌خانه «شهرک غرب»، ۸ تصفیه‌خانه در جنوب تهران و تصفیه‌خانه «خرگوش دره» در منطقه ۲۲ را نیز برای راه‌اندازی در دستور کار داریم. اکنون برای مرتفع شدن مشکل فاضلاب مشترکان منطقه ۲۲، شرکت فاضلاب شهر تهران، تفاهمنامه‌ای با شهرداری منعقد کرده است. بر این اساس مقرر شد تا تصفیه‌خانه خرگوش دره در این منطقه به بهره‌برداری برسد و برای آبیاری فضای سبز به‌ویژه جنگل «چیتگر» از پسابهای تولیدی مجموعه استفاده شود.
با این اقدام، حداقل ۱۰ میلیون مترمکعب پساب در سال برای آبیاری فضای سبز در اختیار شهرداری منطقه قرار می‌گیرد. در شهر تهران باید حدود ۸۰۰مترمکعب فاضلاب ناشی از مصرف آب تصفیه شود تا برای مصارف غیرشربی همچون آبیاری گیاهان مورد استفاده قرار بگیرد. اکنون نزدیک به ۲۵۰ میلیون‌مترمکعب آن از طریق تصفیه‌خانه‌های «شهرک اکباتان»، «صاحبقرانیه»، «زرگنده»، «قیطریه» و غیره تأمین و بخش‌های باقی مانده هم با راه‌اندازی دیگر تصفیه‌خانه‌ها مانند تصفیه‌خانه‌های شهرک غرب و «شهید محلاتی» پوشش داده می‌شود.»
- تأمین هزینه‌های مالی، موتور پروژه‌ها را روشن می‌کند
منطقه ۲۲ در فاز پنجم اجرای طرح فاضلاب تهران قرار دارد. مقرر شده است تا ۴ تصفیه‌خانه در غرب پایتخت راه‌اندازی شود. اکنون تصفیه‌خانه خرگوش دره یکی از این تصفیه‌خانه‌ها است که به مرحله اجرا و مناقصه رسیده است. مسعودرضا ثامنی، معاون مهندسی و توسعه شرکت فاضلاب تهران لازمه اجرای عملیات عمرانی این تصفیه‌خانه‌ها را تأمین زمین می‌داند و در این‌باره می‌گوید: «پس از افتتاح تصفیه‌خانه فیروزبهرام و آماده‌سازی خطوط اصلی، از سال آینده، مهم‌ترین دغدغه شرکت فاضلاب شهر تهران، نصب انشعابات خانگی مناطق از جمله محدوده غرب پایتخت و اتصال آن به شبکه فاضلاب شهری خواهد بود. اکنون ۶۸۰ هزار نفر مشترک از طرح فاضلاب تهران استفاده می‌کنند که این تعداد بیشتر در مناطق شمالی، شرقی و جنوبی تهران متمرکز است.
همچنین راه‌اندازی سایر تصفیه‌خانه‌ها با تأمین بودجه و اعتبارات می‌تواند سرعت بیشتری بگیرد. متأسفانه بانک‌های داخلی، تسهیلات متناسب در اختیار پروژه‌های آب و فاضلاب قرار نمی‌دهند تا بتوانیم مشکلات شهروندان را برطرف کنیم. چراکه درآمد حاصله از آب‌بها و فروش انشعابات، کفاف انجام این پروژه‌های بزرگ را نمی‌دهد. به هر حال، شرکت فاضلاب شهر تهران به‌عنوان وظیفه سازمانی خود تلاش می‌کند تا از راه‌های مطمئن این مخارج و منابع مالی را تأمین کند و با استفاده از فن‌آوری روز و توان داخلی، پروژه‌ها را با سرعت بیشتر و بهتری به بهره‌برداری برساند تا مشکلات دفع بهداشتی فاضلاب در شهر تهران، زودتر به پایان برسد. اگر شهرداری زمین‌های دیگری هم در اختیار شرکت فاضلاب قرار بدهد، برای ساخت دیگر تصفیه‌خانه‌های این منطقه نیز اقدام می‌کنیم.
ولی اگر این امر محقق نشود مجبور می‌شویم فاضلاب این منطقه را به همان تصفیه‌خانه غربی تهران منتقل کنیم که تقریباً نزدیک به ۲۰ کیلومتر از این منطقه فاصله دارد. عملیات اجرایی این ۲۰ کیلومتر، نزدیک به ۲ تا ۳ سال زمان خواهد برد. به همین دلیل بهترین گزینه، راه‌اندازی تصفیه‌خانه‌ها در خود منطقه است. در شهرهای بزرگ دنیا نیز تصفیه‌خانه‌ها به‌صورت کوچک و در محل ایجاد و پسابهای تولیدی برای آبیاری فضای سبز و درختان استفاده می‌شود. اکنون بخشی از فضای سبز پارک «پردیسان» و مجموعه برج «آزادی» از پساب تصفیه‌شده تصفیه‌خانه شهرک غرب آبیاری می‌شود. این پساب در کشور ما که کم‌آب است، بسیار ارزش دارد و باید به درستی، مصرف آن را مدیریت کرد.»
- مشوق‌های فروش فاضلاب به مشترکان
درکنار ارائه تخفیف‌هایی که براساس قانون به مشترکان خاص داده شده است، همه مشترکان شرکت فاضلاب می‌توانند به‌صورت قسطی فاضلاب خریداری کنند. روش‌های محاسبه خرید انشعاب فاضلاب در بخش خانگی و تجاری مشخص شده است و هر مشترک با حضور در شرکت آب و فاضلاب یا مراجعه به نشانی http://ts. tpww.ir و انتخاب گزینه «خدمات مشترکان» از قیمت‌ها و روش خرید قسطی مطلع شود. تخفیف واگذاری انشعاب شامل مددجویان تحت پوشش کمیته امداد «امام خمینی» (ره)، بهزیستی، جانبازان ۲۵درصد به بالا، خانواده شهدا شامل همسر، والدین و فرزندان، آزادگان، خانواده جانبازان متوفی، خانواده آزادگان متوفی، فرزندان جانبازان ۷۰درصد، تا ۱۰۰مترمربع به ازای یکبار استفاده از معافیت و فضای اصلی مساجد هرکدام به‌صورت کامل از تخفیف ۱۰۰درصدی پرداخت هزینه انشعاب و توسعه تأسیسات فاضلاب است.
- مشوق‌های فروش فاضلاب به مشترکان
درکنار ارائه تخفیف‌هایی که براساس قانون به مشترکان خاص داده شده است، همه مشترکان شرکت فاضلاب می‌توانند به‌صورت قسطی فاضلاب خریداری کنند. روش‌های محاسبه خرید انشعاب فاضلاب در بخش خانگی و تجاری مشخص شده است و هر مشترک با حضور در شرکت آب و فاضلاب یا مراجعه به نشانی http://ts. tpww.ir و انتخاب گزینه «خدمات مشترکان» از قیمت‌ها و روش خرید قسطی مطلع شود. تخفیف واگذاری انشعاب شامل مددجویان تحت پوشش کمیته امداد «امام خمینی» (ره)، بهزیستی، جانبازان ۲۵درصد به بالا، خانواده شهدا شامل همسر، والدین و فرزندان، آزادگان، خانواده جانبازان متوفی، خانواده آزادگان متوفی، فرزندان جانبازان ۷۰درصد، تا ۱۰۰مترمربع به ازای یکبار استفاده از معافیت و فضای اصلی مساجد هرکدام به‌صورت کامل از تخفیف ۱۰۰درصدی پرداخت هزینه انشعاب و توسعه تأسیسات فاضلاب است.
- نبود شبکه فاضلاب زمینه‌ساز مشکلات زیست‌محیطی است
شبکه فاضلاب شهری در منطقه ۲۲ هنوز راه‌اندازی نشده و عملیات اجرایی آن در مراحل مقدماتی است. به همین دلیل مجتمع‌های مسکونی این منطقه برای تخلیه فاضلاب منازل از مخازن «سپتیک» استفاده می‌کنند. چون حجم پساب زیاد است، این مخازن بسیار سریع پر می‌شود و بوی نامطبوع‌اش به مشام می‌رسد. این مشکل با اتصال فاضلاب مجتمع‌ها به شبکه فاضلاب شهری برطرف می‌شود، اما ساخت شبکه فاضلاب شهری در منطقه ۲۲، زمانبر خواهد بود. «بتول خاکی»، کارشناس محیط‌زیست، درباره شیوه استفاده از سپتیک‌ها در منطقه ۲۲ و مشکلات زیست‌محیطی که ایجاد می‌کند، می‌گوید: «استفاده از سپتیک در مجتمع‌های مسکونی مانعی ندارد، اما نکته مهم، شرایط نگهداری از سپتیک است.
این مخازن باید برای نگهداری از این حجم از فاضلاب به بستر خاک غیرقابل نفوذ، چندلایه و مقاوم و در مجموع طراحی خوبی داشته باشد. از سویی هم دفعات تخلیه سپتیک، بیشتر از چاه جذبی است. فاضلاب جمع‌آوری شده در سپتیک‌ها همیشه‌تر هستند و لجن بسیاری در کف مخازن ته‌نشین می‌شود. متأسفانه اغلب سپتیک‌های مسکونی طراحی درستی ندارند و از آنها به درستی نگهداری نمی‌شود. اگر فاضلاب خروجی این سپتیک‌ها که به آن پساب می‌گوییم، درست انجام شده باشد، می‌توان از آن برای مصارف کشاورزی و آبیاری فضای سبز استفاده کرد. برای مثال، در خیابان «کاشان» منطقه ۲۲، فاضلاب ۲ ـ ۳ شهرک «امیدیه» و دیگر شهرک‌های اطراف تصفیه و داخل رینگ دورتادور دریاچه شده و با آب‌های سطحی مخلوط می‌شود. چون پساب خروجی، کیفیت بدی ندارد، برای آبیاری جنگلکاری منطقه ۲۱ مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اما مشکل اساسی و اصلی زمانی آغاز می‌شود که فاضلاب منازل به داخل سپتیک می‌رود و در آنجا خوب تصفیه نمی‌شود و به همین شکل وارد چاه جذبی می‌شود. وقتی فاضلاب یک جا جمع بشود، محیط مناسبی برای بیماری ایجاد می‌کند و باکتری‌ها و میکروب‌ها در آنجا رشد پیدا می‌کنند. همچنین فاضلاب تصفیه نشده یا فاضلابی که به‌صورت بی‌هوازی می‌خواهد تصفیه شود، از خود، گاز «متان» متصاعد می‌کند، اما گاز متان روی سطح زمین حرکت نمی‌کند و به محض اینکه از بستر فاضلاب خارج شود، به سمت بالا می‌رود. برای مثال، در طبقه پانزدهم هم بوی آن استشمام می‌شود. اما از طرفی هم همه گازهای خروجی و باکتری‌های فاضلاب شناسایی نشده‌اند و ممکن است برخی از آنها مشکلاتی را برای شهروندان ایجاد کنند.»