همشهری آنلاین _ سمیرا باباجانپور: نکته مهم این است که کلانشهر تهران، در پس این همه سال توسعه و گسترش افقی و عمودی، هنوز هم به باغ‌های کن وابسته است. بنابراین، تصمیم‌سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها درباره شیوه برخورد با این یادگارِ طبیعتِ دشت تهران و این ثروت فرهنگی، بسیار حساس است.
حدود ۱۸ سال است که باغ‌های کن به سبب فقدان اراده و برنامه جامع برای حفظ و صیانت، به عبارتی «فریز» شده‌اند. فریز یعنی باغدار به جز بهره‌برداری از درختان باغش هیچ اختیاری در ایجاد تغییر در ملکش را ندارد تا زمانی که بودجه تملکی یا قانونی برای تغییرات به وجود بیاید. واقعیت این است که این کار در ظاهر به حفظ فضای سبز باغی کمک می‌کند، اما در عمل علاوه بر ایجاد رانت و فساد، موجب می‌شود تا در شرایط شهری امروز تهران، صاحبان باغها میل و رغبتی برای حفظ و نگهداری فضای سبز خود نداشته باشند. به همین دلیل شهرداری منطقه ضمن احیای مصوبه قدیمی درباره تشکیل کارگروهی برای رفع مشکلات باغ‌های کن، به دنبال برطرف کردن بسیاری از مشکلات موجود است.
بر این اساس، نیمه بهمن ماه نخستین جلسه کارگروه توسعه محله کن با حضور شهردار منطقه ۵، برخی از مدیران ارشد شهری و با حضور دبیرشورایاری کن برگزار شد. این کارگروه به دنبال یافتن راهی برای حفظ و صیانت از باغ‌های محله کن است تا علاوه بر تشویق صاحبان باغها برای نگهداری از این ریه‌های تنفسی شهر، جلو بسیاری از معضلات از جمله ساخت‌وساز غیرمجاز یا قاچاق‌سازی را بگیرد. با این بهانه، بر وضعیت امروز باغ‌های کن نگاهی انداختیم. باغ‌هایی که به‌صورت بالقوه قابلیت عظیمی برای گردشگری تهران دارند. در گزارش زیر فرضیه‌هایی را که می‌توان با نظر صاحبان املاک، باغ‌های کن را حفظ کرد، بررسی می‌کنیم.
- ساخت‌وساز غیرمجاز یا قاچاقی
امروز محله کن به سبب داشتن گنج گرانبهای باغ‌هایش در کشاکش مدیریت شهری برای حفظ و صیانت از آن و دلالان و سازندگان غیرمجاز بی‌رحم برای بلعیدن این ثروت، گیر کرده است. حاصل این کشاکش سوختن بخش زیادی از این دارایی در توسعه نامتوازن و بی‌قواره شهر است. فقدان برنامه اقنایی برای صاحبان املاک موجب شده است، در این محله کمپ‌های ترک اعتیاد، گاراژهای‌ریز و درشت، رستوران‌های غیراستاندارد و ساختمان‌های بی‌قواره به سرعت رشد کنند.
ساده انگاری است که گمان کنیم ساخت و ساز قاچاقی در محله‌ای مانند کن، محدود به چند تخلف کوچک است. شکل و قواره تغییر کاربری‌ها نشان از یک فضای سازمان یافته و پیچیده برای تبدیل باغها به هر آنچه سازندگان متخلف اراده می‌کنند، دارد. بالا رفتن برج در کنار یک زمین کشاورزی، ساخته شدن ساختمان ۴ طبقه در دل باغها، شکل گرفتن گاراژهای متعدد، ایجاد کمپ‌های مختلف اعتیاد و... به شکل گسترده این فضای طبیعی را می‌بلعند و اینها نشانه‌های روشنی از شکل گرفتن یک فضای سازماندهی شده هستند که مدیریت شهری را هم مبهوت شعبده خود کرده‌اند.
مدیریت شهری در برخورد با ساخت و ساز قاچاقی مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو است. از یک سو مصوبات روشنی برای پاسخگویی به مالکان ندارد و از دیگر سو جدی نگرفتن آن نیز صاحبان باغ را به این نتیجه می‌رساند که در شرایط فریز ۱۸ ساله باغها می‌توان برج و آپارتمان و گاراژ ساخت. در هر حال بدترین و فاجعه بارترین راه برای ایجاد ارزش افزوده در املاک، ساخت‌وساز بدون مجوز و خارج از چارچوب‌های قانونی است. به نظر می‌رسد از این بابت حفظ باغ‌های کن بیشتر از تصمیم مدیران شهری نیازمند همراهی و فرهنگسازی در میان اهالی است.
«هادی قاسمی»، دبیر شورایاری کن که عضو کارگروه توسعه محله کن است، می‌گوید: «با توجه به مشکلات به وجود آمده برای باغ‌های کن در جلسه‌ای که با شهردار منطقه ۵ داشتیم، هیئتی ۱۳ نفره تشکیل شد تا بررسی کند چه نوع کاربری باید برای باغ تعریف شود. این کمیته برای صیانت از باغها تشکیل شده است تا با هر هزینه‌ای که شهرداری بهای آن را می‌پردازد و برای آن ردیف بودجه خاص در نظر گرفته است، جلو بسیاری از معضلات از جمله قاچاق‌سازی را بگیرد. بی‌شک در این کمیته با ساختن کارگاه، بالارفتن طبقات ساختمانی و... مخالفت می‌شود.»
وی تأکید می‌کند: «البته اساس تشکیل این کمیته، ایجاد زمینه برد ـ برد برای صاحبان باغ و مردم شهر است؛ از یک سو شهر نیازمند این بافت به هم پیوسته باغی است و از سوی دیگر بر اساس قاعده فقهی «الناس مسلطون علی اموالهم حقوقهم و انفسهم»، بر حفظ حقوق مالکان تأکید می‌کند. در این کارگروه خواسته مالک تاجایی که خلاف قانون نباشد، در درجه نخست توجه است.»
- باغ رستوران
امروزه بیشتر مراجعات مردم شهر به محله کن برای تفریح و استفاده از فضای رستوران‌هایی است که در باغها ایجاد شده‌اند. امروز شاید شریف‌ترین و ساده‌ترین راه برای تبدیل باغها به کاربری اقتصادی، استفاده از آن به‌عنوان رستوران باشد. اما این رستوران‌ها که بیشتر به‌صورت غیرقانونی و بدون مجوز فعالیت می‌کنند، آسیب‌های فراوانی را به محله وارد می‌کنند. «امین نورقربانی»، مدیر گروه فرهنگی کن، در این‌باره می‌گوید: «بافت مذهبی کن با رستوران‌هایی که بیشتر به مرور زمان تبدیل به پاتوق برای گردشگران شهری می‌شوند، همخوان نیست. به همین دلیل درست است که در کوتاه‌مدت برای باغداران از نظر اقتصادی سودآور است، اما در بسیاری موارد به دلیل غیرمجاز بودن این رستوران‌ها، معضلات فراوانی به به وجود می‌آید.» وی ادامه می‌دهد: «البته اگر این رستوران‌ها به شیوه استاندارد و با مجوز به مردم خدمات بدهند، می‌توانند منبع درآمد خوبی باشند و همچنین با نظارت اماکن، بسیج، وزارت بهداشت و غیره می‌توان این رستوران‌ها را تبدیل به پاتوق‌های خانوادگی سالم کرد.»
- ساخت آپارتمان و ویلا باغ
یکی از بزرگ‌ترین جفاهایی که به تهران شده است، اضافه شدن بی‌حد و حصر به ارتفاع ساختمان‌ها بدون توجه به فضای سبز مورد نیاز ساکنان شهر است. شاید همین بی‌توجهی است که موجب شده امروز باغ‌های کن که به همت اهالی محله دست نخورده باقی مانده‌اند، به چشم مدیران بیایند تا ناکارآمدی مدیران گذشته جبران شود. چه بسا اگر شهر به شکلی متوازن و با قاعده رشد می‌کرد، امروز صحبت از ساخت و ساز قاچاقی و... در محله کن مطرح نبود.
موضوع ساخت و ساز قاچاقی در محله کن بیشتر متمرکز بر ساخت‌وساز آپارتمان‌های چندین و چند طبقه است. بی‌تردید آنچه مدیران شهر در پی آن هستند، ساخت‌وساز محدود و قاعده‌مند همراه با حفظ فضای سبز است. با این حال برخی اهالی محله به دلیل مشکلات اقتصادی به دنبال ایجاد سکونت‌گاه در باغ خود هستند.
«هادی قاسمی»، دبیر شورایاری کن، درباره این تغییرکاربری می‌گوید: «بنای اصلی در طرح تفصیلی و همه طرح‌های شهری، حفظ باغها است. اما برای تشویق باغداران به حفظ و نگهداری از املاک خود، بخش کوچکی از باغ برای احداث ساختمان حداکثر ۲ طبقه مجوز داده می‌شود. البته این نوع تغییر کاربری جز محصولات باغی منفعت اقتصادی دیگری عاید مالک نخواهد کرد. غیر از این هرگونه ساخت‌وساز در بافت باغی هم خلاف است و هم منجر به از بین رفتن فضای سبز می‌شود.»
- باغ‌گردی و گردشگری جذاب
تهران امروز فضای مناسب برای گردشگری کم دارد. باغ‌های کن فرصت مناسبی برای این موضوع هستند. در این میان برخی باغداران خوش‌ذوق محله با دلسوزی تمام، پیگیر حفظ این سرمایه طبیعی و تاریخی هستند. نمونه‌های کم و قابل احترامی وجود دارد که مالک علاوه بر حفظ فضای باغی با ارائه خدمات عمومی، کسب درآمد هم می‌کند. یکی از همین نمونه‌ها باغ «شادمانی» است که به همت یکی از اهالی به نوعی تبدیل به مهدکودکی برای اهالی شهر شده است. در این باغ، کودکان ضمن گذراندن آموزش‌های لازم، در فضای باغی با طبیعت و بازی‌های ویژه این محیط آشنا می‌شوند. با این حال چنین نمونه‌های نادری که حاصل دلسوزی و بی‌نیازی مالکان به باغ‌هایشان است، در برابر بی‌رحمی بی‌حدوحصر سازندگان غیرمجاز به چشم نمی‌آید.
- باغ و کاربری عمومی
یکی از راه‌هایی که از ابتدای طرح حفظ و صیانت از باغ‌های کن مطرح شد، تبدیل کردن باغها به عرصه‌های عمومی بود. یعنی مالک تحت شرایط نا عادلانه‌ای باغش را در اختیار عرصه‌های عمومی و رفت‌وآمد مردم شهر بگذارد. جدای از این، در طول سال‌هایی که این نظریه مورد پذیرش برخی مدیران شهری بوده اما هیچ‌گاه درباره هزینه‌های هنگفت آن برای تملک باغها صحبتی به میان نیامده است. هزینه‌ای که بی‌شک از توان مالی شهرداری خارج است.
«علیرضا محبعلی»، دبیر اسبق شورایاری کن و یکی از باغداران این محله بر این باور است برای باغ‌های کن باید واقعیت‌ها را دید و از ایده‌آل‌ها فاصله گرفت: «چرا بار سنگین فقدان برنامه‌ریزی‌ها را باید مردم کن بپردازند. سال‌ها است که باغداری در کن دیگر شغل نیست و نمی‌تواند بخش کوچکی از هزینه‌های زندگی مردم را تأمین کند.» او ادامه می‌دهد: «باغداران کن به دلیل قوانین سختگیرانه اجازه دیوارکشی باغ‌های خود را هم ندارند تا حاصل زحمات شان به تاراج گردشگرانی نرود که برای تفریح و گذران وقت به کن می‌آیند. حافظان اصلی باغ‌های کن همین باغدارانی هستند که در طول صدها سال گذشته این منابع ارزشمند را نسل به نسل تا به امروز حفظ کرده‌اند.»
او باور دارد در مدت ۱۵ سال گذشته، ۵۰درصد از باغها و فضای سبز کن به‌صورت لابی‌های غیرقانونی تخریب شدند و این روند هنوز ادامه دارد. مردم کن با حفظ فضای سبز موافق هستند اما باید تدبیری منصفانه اندیشیده شود تا حقوق مالکان در آن لحاظ شود.
- بومگردی، راه‌حل نجات باغها
یکی از مدرن‌ترین و البته جذاب‌ترین بخش‌ها در گردشگری، «بوم گردی» است. امروز به دلیل توسعه ظرفیت‌های بومگردی و افزایش تجربیات در این باره، بومگردی تبدیل به صنعتی پولساز شده است. در بومگردی خارج از تکلفات معمول، از گردشگران پذیرایی می‌کنید و گردشگر هرچند در شرایط نامتعارفی قرار می‌گیرد، اما تجربه آن تا همیشه برایش به یادگار می‌ماند.
امروز در شهر تهران باغ‌های کن ظرفیت عظیمی برای بومگردی دارند. شهری که جز دود و سیمان و ماشین، دارایی دیگری برایش باقی نمانده است.
«علیرضا بزرگی» عضو شورایاری کن که چند سال است پیگیر طرح تفصیلی کن است، در این‌باره می‌گوید: «امروز یکی از راهکارهایی که مدیران شهری به دنبال آن هستند و برای صاحبان باغ هم ایجاد منفعت کرده است، بومگردی است. باغ‌های کن به دلیل موقعیت خاصی که دارند، می‌توانند از این ظرفیت بهره‌ببرند و پذیرای گردشگران باشند. در بومگردی حتی باغها با متراژ کوچک هم قابلیت تبدیل شدن و ایجاد یک کسب و کار جدید را دارند.»
وی ادامه می‌دهد: «نمونه این طرح در روستاهای بالادست در حال پیگیری و اجرا است که به نتایجی هم رسیده است. با این کار هم مشکل حفظ فضای سبز را حل خواهید کرد، هم مشکل درآمدی مالک را رسیدگی می‌کنید و جلو ساخت‌وسازها به‌صورت خودکار گرفته می‌شود. ضمن اینکه زمینه حضور سرمایه‌گذاران برای توسعه زیرساخت‌های گردشگری هم فراهم می‌شود.»