همهشهری آنلاین _ سحر جعفریان: قصه‌ها و افسانه‌هایی کهن که در حقیقت بازگوکننده آداب و رسوم خاص همان جوامع هستند. بر این اساس، مسئولان و فعالان حوزه فرهنگ و هنر در منطقه ۹ پایتخت بر آن شدند تا با تکیه بر قدرت شگفت‌انگیز قصه‌های «فولکلوریک» در پیوند با ماهیت عروسک‌های بومی و دست‌دوز با پارچه‌های رنگارنگ، کارگاه‌های اجتماعی و هنری در محله «امامزاده عبدالله» (ع) منطقه ۹ برگزار کنند. کارگاه‌هایی که در آن بانوان محله به‌عنوان قصه‌گویانی تأثیرگذار ضمن سفر به دنیای قصه‌ها با فرهنگ اصیل و غنی ایرانی (قومیت‌های مختلف) آشنا شوند و در انتقال باورهای پندآموز و میراث ناملموس بومی و محلی خود سهیم شوند. با هم سری به یکی از کارگاه‌های «سفر به قصه با عروسک‌های دست‌دوز» می‌زنیم تا به کمک هنر عروسک‌دوزی از چگونگی خوانش قصه‌های قدیمی و ناب در آنها مطلع شویم.
کارگاه سفر به قصه با عروسک‌های دست‌دوز، ساعت ۱۰ صبح یکی از روزهای سرد زمستانی در سرای محله امامزاده عبدالله(ع) کار خود را با روایت قصه «شاه ماران» که ریشه‌ای کردی دارد، آغاز می‌کند. بانوان در گروه‌های سنی مختلف از نوجوان ۱۶ ساله تا مادربزرگ‌های ۶۰ ساله در کارگاه حضور دارند. با فاصله‌هایی معین براساس رعایت پروتکل‌های بهداشتی، روی صندلی‌ها نشسته‌اند. ماسک بر چهره و اسپری الکل به دست دارند. عده‌ای کاغذ کنار دستشان است و عده‌ای اما با اطمینان به حافظه خود، همه اطلاعات ارائه شده از سوی مربی را به ذهن می‌سپارند. تعدادشان در آغاز به کار کارگاه به ۷ یا ۸ نفر می‌رسید اما به‌تدریج این تعداد از ۱۵ نفر هم گذشت.
بانوانی که یا به قصه و افسانه علاقه دارند یا هنر عروسک‌دوزی را دنبال می‌کنند. «لیلا کفاش‌زاده»، کارشناس میراث فرهنگی و پژوهشگر قصه‌های ایرانی، پس از معرفی خود به‌عنوان مربی کارگاه، صحبت‌هایش را این چنین آغاز می‌کند: «افسانه‌های ایرانی قدمتی دیرینه دارند که تنوع در آنها با توجه به قومیت‌ها و اقوام مختلف ایرانی، در جهان بی‌بدیل و مثال‌زدنی است. اما این قدمت و تنوع از سوی بسیاری از حوزه‌های مرتبط مدیریتی و اجرایی، نادیده گرفته می‌شود. آنقدر که روایت‌های کهن ایرانی بین کودکان، نوجوانان و جوانان، جایگاهی ندارند و جایگزین‌های غیرایرانی که اغلب از غنای فرهنگی لازم برخوردار نیستند، ذائقه جمعی را به نفع خود تغییر داده‌اند.» «زهرا علی مددی»، ساکن محله امامزاده عبدالله(ع) است و علاقه‌مند به قصه و عروسک که می‌پرسد: «با عروسک‌های دست‌دوز چگونه می‌توان، حماسه و افسانه را روایت کرد؟ به‌ویژه برای نسلی که بین هزاران جذابیت سمعی و بصری دنیای مجازی قد کشیده‌است؟ » کفاش‌زاده، عروسک «لیلی» که دست‌دوز خود است را از روی میز مقابلش برمی‌دارد و بی‌درنگ پاسخ می‌دهد: «شیوه ارائه افسانه‌ها می‌تواند شفاهی، کتبی یا نمایشی باشد.
اما چون بسیاری از ما از عروسک‌های دست‌دوز مادربزرگ‌ها و مادرانمان خاطره داریم، شیوه نمایشی و عروسکی، نوستالژیک‌تر و تأثیرگذارتر است. ضمن اینکه این افسانه‌ها به قدری ریشه‌دار و با اصالت هستند که بر جذابیت این تلفیق عروسک (هنر) و قصه (ادبیات و فرهنگ) می‌افزاید و می‌تواند با کمی صرف بودجه و به کارگیری نیروهای متخصص به جذب مخاطب امیدوار بود.» «شیرین داودی» ساکن محله «مهرآبادجنوبی» و یکی دیگر از بانوان حاضر در کارگاه است که می‌پرسد: «دوخت عروسک‌هایی که شخصیت‌شان در هویت ملی و ادبی ما ثبت شده‌است، چه سودی برای ما آن هم در این شرایط دارد؟ » کفاش‌زاده این‌بار عروسک «دختر ماه‌پیشونی» را از روی میز برمی‌دارد و می‌گوید: «آگاهی نسبت به هویت تاریخی و جمعی سبب می‌شود تا هویت فردی‌مان را باکیفیت بهتری درک کنیم. هویت فردی هم موجب می‌شود تا عزت نفس‌مان را پیدا کنیم. عزت نفس برای بانوانی که با بازروایی این قصه‌ها و نقل مثل‌ها در ماندگاری آنها، نسل به نسل کوشیده‌اند.
پس باید این نقش و تأثیر را به دیگران و مسئولان یادآوری کنیم. این یکی از هزاران کارکرد روایت افسانه با عروسک است که در کشورها به‌عنوان صنعتی سودآور به آن نگریسته می‌شود.» سؤال‌ها یکی پس از دیگری پرسیده می‌شوند و پاسخ‌ها نیز شوق بیشتری بین بانوان ایجاد می‌کند. حدود ۲ ساعت زمان می‌گذرد و کارگاه همچنان با روایت افسانه‌های «خورشید و خاتون» و «سنگ صبور» ادامه می‌یابد.
- عروسک‌های ایرانی با دربرگیری جهانی
ساعت از ۱۳ می‌گذرد و بانوان همچنان مشتاق شنیدن افسانه و داستان‌هایی هستند که روزگاری با شنیدن‌شان آرام می‌گرفتند یا با گفتن‌شان فرزندان خود را خواب می‌کردند. لیلا کفاش‌زاده با تأکید بر توانمند کردن بانوان در این‌گونه کارگاه‌های فرهنگی و هنری می‌گوید: «عروسک‌ها، ابزاری برای قصه‌گویی هستند که دوختن و ساختن‌شان می‌تواند به‌عنوان یک تفریح فردی، خانوادگی، مهارت و منبعی برای کسب درآمد تلقی شود.
آن هم در کنار ایجاد آگاهی نسبت به تاریخ ادبی کشورمان که دور ماندن از آن به هویت نسل آینده آسیب خواهد زد. البته در جریان بازگویی این افسانه‌ها و قصه‌ها باید به دور از تعصب‌های دست و پاگیر عمل کنیم.» وی هم‌چنین ادامه می‌دهد: «برگزاری جشنواره‌های آیینی و عروسکی همان قدر اهمیت دارد که پژوهش‌های علمی و عملی در حوزه ادبیات حائزاهمیت هستند. با این تفکر در چند ساله اخیر توانسته‌ایم بیش از ۳۰ عروسک بومی و محلی را که روایتگر داستان‌هایی قدیمی بوده‌اند، به ثبت ملی برسانیم تا این امید زنده بماند که عروسک‌های ایرانی می‌توانند دربرگیری جهانی داشته باشند.»
- طرحی برای توانمند کردن بانوان محله
مجری طرح فرهنگی و هنری سفر به قصه با عروسک‌های دست‌دوز در محله امامزاده عبدالله(ع)، مؤسسه «سیوان شهر ماندگار» زیر نظر ستاد مدیریت محله‌های شهرداری منطقه ۹ است. «لیلا زمانی»، مدیر مؤسسه با تأکید بر تأثیرگذاری طرح‌های فرهنگی در محله‌هایی که حضور و فعالیت بانوان در آنها کمرنگ است، می‌گوید: «هدف اصلی از اجرای طرح سفر به قصه با عروسک‌های دست‌دوز، توانمندسازی، خودباوری و افزایش روحیه گروهی و محلی است. هدفی که به‌طور مستقیم بر نشاط، سرزندگی محله و نیز پرورش نسلی آشنا به ادبیات و هنر، تأثیرگذار است.
البته این طرح را می‌توان هماهنگ با سیاست‌های نوین شهرداری تهران در ایجاد فضایی امن و مناسب ویژه حضور و مشارکت بانوان دانست که در عرصه اجتماعی و فرهنگی مکمل آن سیاست‌ها و برنامه‌ها عمل می‌کند.» زمانی می‌افزاید: «مزیت دیگر اجرای این طرح، شناسایی بانوان فعالی است که می‌توان از نیرو و تخصص‌های گوناگون آنها در اجرای سایر طرح‌های کوچک مقیاس محلی از برگزاری نمایشگاه و بازارچه‌های کارآفرینی گرفته تا رنگ‌آمیزی و دیوارنگاری‌های محلی کمک گرفت. در پایان این کارگاه‌ها نیز نمایشگاهی از آثار بانوان در قالب عروسک‌های دست‌دوز با شناسنامه‌ای فرهنگی برگزار خواهد شد.»