همشهری آنلاین_مرضیه موسوی : خشک شدن قنات‌ها و آلوده شدن آب‌های سطحی در تهران یکی از دلایلی است که باعث خشک شدن چنارهای قدیمی شهر شده. با این حال هنوز هم با گشت‌وگذاری در محله‌های قدیمی می‌توانی ردی از این چنارها را ببینی که با سماجت، ریشه در عمق خاک دوانده‌اند تا سبز بمانند. شمیران هم از این قاعده مستثنا نیست و هنوز چنارهای کهنسال انگشت‌شماری در گوشه و کنار آن می‌توان پیدا کرد؛ درختانی که با اقلیم نیمه خشک این شهر سازگار بودند. به بهانه هفته درختکاری از معروف‌ترین درخت تهران سراغی می‌گیریم.
چنار ریشه‌هایی رونده دارد. ریشه‌هایی که در عمق زیاد به جست‌وجوی آب می‌روند و اگر آن را پیدا کنند بدون ناز و غمزه، سال‌های سال عمر می‌کنند. قطر این درختان بالابلند نشانه خوبی برای حدس زدن سن و سالشان است.
«علیرضا زمانی» تهران‌شناس می‌گوید: «اقلیم و آب و هوا نقش تعیین‌کننده‌ای برای‌گونه‌های گیاهی هر شهری دارد. درخت چنار به دلیل ریشه‌های عمیقی که دارد و رونده بودن ریشه‌ها، برای رشد در تهران بسیار مناسب است. از طرفی سایه خوبی دارد. همین دلایل برای اینکه این درخت از گذشته‌های دور برای تهرانی‌ها درخت مهم و مورد علاقه‌ای باشد کافی است. قدیمی‌ترین سفرنامه‌ها و کتاب‌هایی که درباره تهران‌نوشته شده از درختان چنار قطور و تنومند این شهر نام برده است. هنوز هم تعدادی از این چنارهای قدیمی را می‌توان در برخی محله‌ها پیدا کرد و سراغشان را گرفت.»
- محصول روستای کن
چنار درخت کم توقعی است. به همین دلیل هنوز هم در جوی‌های سیمان ریخته شده خیابان ولی‌عصر(عج) تعدادی از چنارهای قدیمی این خیابان باقی مانده‌اند. هرچند با آلوده شدن آب این جوی و از بین رفتن قنات‌ها و کم شدن آب‌های زیرزمینی این درختان کم توقع یکی یکی در حال از بین رفتن و خشک شدن هستند. قدیمی‌ترین چنارها در شمیران عمری ۹۰۰ تا هزار ساله دارند.
منطقه کن و باغ موقوفه ملا علی کنی یکی از معروف‌ترین چنارهای قدیمی تهران را در خود جا داده است. به گفته زمانی درختان چناری که برای نخستین بار در خیابان ولی‌عصر(عج) کاشته شدند هم از کن به تهران آورده شد: «نشاء درختان چنار خیابان ولی‌عصر(عج) از باغ ملاعلی کنی به تهران آورده و در این خیابان کاشته شد. منطقه کن از سالیان پیش مرغوب‌ترین درختان میوه و چنار را داشت. به همین دلیل هم این چنارها از این روستا به تهران آورده و کاشته شد. تهران چنارستان‌ها یا باغ‌های چنار معروفی هم داشت که یکی از بزرگ‌ترین چنارستان‌ها در سرآسیاب از توابع کن جا خوش کرده بود.»
- پاچنارهای معروف تهران
چنار گاهی در یک محله آنقدر نقش مهمی داشت که وجودش دلیل برای نامگذاری یک خیابان یا گذر می‌شد. «پاچنار» های معروفی در محله‌های تهران وجود دارند؛ نامی که اهالی یک محله برای یک نشانی خاص به کار می‌بردند. نمونه این گذرها در فرحزاد و اوین وجود دارد. زمانی می‌گوید: «پاچنارنشانی آشنایی است که در قدیم در برخی از محله‌ها وجود داشت. وجود یک چنار خاص و احتمالاً قدیمی و تنومند بود که باعث می‌شد اهالی از این مشخصه برای نشانی دادن استفاده کند. علاوه بر شمیران، در تهران هم در چند نقطه از جمله بازار، گذری به نام پاچنار داریم.»
هفت‌چنار هم از دیگر نام‌هایی است که به چنارهای چند شاخه اطلاق می‌شود و وجودش در یک محله، وجه تسمیه‌ای برای آن محله یا گذر می‌شد. زمانی می‌گوید: «درخت چنار معمولاً از یک ریشه، در اطراف تنه اصلی چند شاخه فرعی هم دارد. اگر تعداد این شاخه‌های فرعی که حول یک تنه اصلی قرار دارند کم باشد اصطلاحاً به آن هفت‌چنار می‌گویند. وقتی تعداد این شاخه‌ها بیشتر می‌شود به آن چل‌چنار می‌گویند که مخفف شده چهل چنار است.
البته لزوماً تعداد شاخه‌های این نوع چنار چهل شاخه نیست. چنار عمر طولانی دارد و به همین دلیل است که در پایتخت درختان چنار کهنسالی می‌بینیم که هنوز زنده هستند. در برخی از محله‌ها مردم که اهمیت این چنارها را به خوبی درک کرده‌اند با وجود ساختمان سازی، شاهد این هستیم که در بالکن خانه و دیگر فضاها، حفره یا فضایی برای عبور تنه درخت اختصاص داده‌اند تا ساختن خانه باعث از بین رفتن درخت و بریدن آن نشود.»
- آگاهانه دست به تخریب می‌زنیم
زمانی درباره تغییر چهره شهر تهران از شهری به درختان و باغ‌های متعدد در گذشته‌ای نه چندان دور می‌گوید: «روشنفکران ما در چند دهه گذشته تهران را با شهر مدرنی مثل پاریس مقایسه می‌کردند و این شهر را در مقابل شهر توسعه‌یافته اروپایی به روستا تشبیه می‌کردند. این از نگاه و نگرشی که به باغ‌ها و فضای سبز تهران در گذشته وجود داشت خبر می‌دهد. گرچه دغدغه‌هایی مثل هوای پاک و حفظ درختان و طبیعت در گذشته به شکل امروزی وجود نداشت.
شاید حتی بتوان گفت توسعه‌ای که تهران از دوره پهلوی در پیش گرفت و در دوره جدید به اوج خود رسید در برخی مقاطع ناآگاهانه بود. اما امروز ما از اهمیت وجود درختان و فضای سبز در محله‌ها و خانه‌ها خبر داریم وآگاهانه دست به قطع این درختان می‌زنیم و آنها را برای ساخت آپارتمان و گسترش بیشتر فضاهای شهری از بین می‌بریم.»
داغداغانی که دیگر نیست
چنارستان صفوی با شیب تندی به سمت نابودی حرکت می‌کند و چندان طولی نخواهد کشید که تعداد درختان چنار کل شهر تهران و نه فقط چنارهای کهنسال به انگشتان دست برسند و حتی نامی هم از این درخت در شهر باقی نماند؛ همان سرنوشتی که درخت داغداغان تهران پیدا کرد و با اینکه فراوانی زیادی در شمیران داشت این روزها هیچ اثری از آن باقی نمانده است. زمانی می‌گوید: «داغداغان یکی از گونه‌های درختی محبوب در تهرانو به‌خصوص شمیران بود.
مردم به دلیل شکل خاصی که این درخت داشت و اغلب در نزدیکی امامزاده‌ها و مساجد کاشته می‌شد به این درخت احترام می‌گذاشتند. حتی برخی از مردم روی شاخه‌های درخت داغداغان پارچه‌های رنگی و اغلب سبز می‌بستند. اماامروز هیچ یک از این درختان کهنسال در تهران باقی نمانده است. البته اخیراً اهالی اراج تعدادی از نهال‌های جوان این درخت را دوباره در محله خود کاشته‌اند تا نسل این درخت را در شمیران زنده کنند.»
- چنار یکه باغ کن
شاداب‌ترین چنار کهنسال تهران در روستای کن قرار دارد. این چنار ۹۰۰ ساله هنوز هم شاخ و برگ‌های زنده و سالمی دارد و قطر آن آنقدر بزرگ است که برای بغل کردن آن ۶، ۷ نفر باید دست به دست هم بدهند تا بتوانند تمام قطر درخت را دربربگیرند.
- چنار روستای افجه
چنار روستای افجه از قدیمی‌ترین چنارهای باقیمانده در شمیرانات است. تنه پوک شده این چنار تا ۲۰ سال پیش به‌عنوان مغازه قصابی در اختیار «حسین آقا قصاب» قرار داشت. بعد از فوت او این تنه هم خالی ماند و این روزها کودکان افجه در اطراف آن بازی می‌کنند.
- چنار امامزاده صالح(ع)
«در بقعه امامزاده در تجریش چنار عجیب و غریبی هست که نظیر آن کمتر در دنیا پیدا می‌شود. قطر فوق‌العاده آن را دقیقاً نمی‌توان با رقم معین کرد. محیط آن تقریباً به ۱۵متر می‌رسد. هریک از شاخه‌های آن مانند تنه درخت کهنسالی در بالای بنای بقعه و اطراف آن سر به آسمان کشیده است. این درخت عده کثیری را در سایه خود پناه می‌دهد. قهوه‌چی سماور و استکان و لوازم خود را در آن قرار داده، سقا هم کوزه‌های آب خود را در گوشه‌ای از تنه گذاشته مردم زیر سایه آن نماز می‌خوانند، مکتب‌دار اطفال خود را آنجا جمع کرده به آنها درس می‌دهد.» این را «دیالافوا» سیاح ایتالیایی در سفرنامه‌ای که از تهران دارد درباره چنار امامزاده صالح(ع) می‌نویسد؛ درختی که نزدیک به هزار سال عمر داشت و چند سال پیش خشک شد و برای همیشه از بین رفت.
- چنار سوهانک
چنار سوهانک ۹۰۰ سالی سن دارد. این درخت تنومند و کهنسال را این روزها در حیاط مسجد سوهانک قرار دارد و هنوز هم سرسبز است. اهالی محله از چنار سوهانک به‌عنوان یکی از جذابیت‌های دیدنی محله خود یاد می‌کنند.
- چنار امامزاده قاسم(ع)
چنار محله امامزاده قاسم(ع) هم یکی از قدیمی‌ترین چنارهای باقی مانده در شمیران است. این چنار برخلاف دیگر چنارهای کهنسال شمیران، همچنان سرسبز و شاداب است. اهالی این محله قدمت این چنار را به دوره صفویه و آغاز شکل‌گیری محله نسبت می‌دهند؛ از زمانی که در اطراف آستان امامزاده قاسم(ع) سکونت مردم محلی شکل گرفت و مردم ساکن این منطقه از شمیران شدند.
- به یاد عزیزانی که دیگر در میان ما نیستند
هفته درختکاری در منطقه ۳ امسال حال و هوای متفاوت‌تری نسبت به سال‌های گذشته داشت؛ نهال‌هایی که امسال ریشه در خاک این منطقه دواندند به یاد عزیزانی کاشته شدند که دیگر در میان اهالی محل نیستند. شهردار منطقه ۳ می‌گوید: «هفته درختکاری امسال با کاشت نهالی مقابل منزل علی انصاریان آغاز شد. این نهال به یاد علی انصاریان و مهرداد میناوند مقابل خانه این ورزشکار کاشته شد. شهرداری منطقه ۳ امسال ۳ همکار خود را به دلیل ابتلا به کرونا از دست داد. ما در بوستان شریعتی نهال‌هایی به یاد این عزیزان کاشتیم. ۲ شهید مدافع سلامت در کلینیک منطقه ۳ داشتیم که در بوستان نوروز نهال‌هایی هم به یاد این عزیزان و برای قدردانی از زحمات و جانفشانی‌هایشان کاشته شد.»
- استقرار ۱۱ پایگاه توزیع نهال در منطقه۲
درختکاری در فضاهای عمومی شهر و خانه‌ها و فضاهای سبز محلی آغاز شده است. شهرداری منطقه ۲ با آغاز هفته درختکاری، ۱۱ پایگاه توزیع نهال رایگان را در منطقه مستقر کرده است. این پایگاه‌ها در بوستان‌های شقایق، اشرفی اصفهانی، ستارخان، نارون، جوانه، آزادی، بازیافت، خوارزم، کودک، سپهر و گلپاد آماده اهدا نهال به شهروندان است. «علی‌اکبر کریمی‌پور» معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه ۲ می‌گوید: «با توجه به اهمیت فضای سبز در کاهش آلودگی هوا و حفظ محیط‌زیست، طرح فراگیر توزیع و کاشت نهال در باغچه منازل شهروندان و کاشت نهال در حاشیه معابر و بدنه بزرگراه‌ها در قالب طرح نهضت درختکاری در محله‌ها در حال اجراست.»
شهروندان می‌تواننداز طریق تماس با سامانه ۱۳۷ و مراجعه حضوری به مراکز تحقیقات، آموزش و مشاوره فضای سبز این منطقه، محل سکونت خود را اعلام کنند. بعد از انجام بررسی‌های لازم، کارشناس به نشانی اعلام شده مراجعه می‌کند و نهال درخواستی در منزل کاشته می‌شود. کریمی‌پور می‌گوید: «همه گیاهان از انواع سازگار با شرایط آب و هوایی شهر تهران تأمین شده و کارشناسان فضای سبز با استقرار در پایگاه‌های توزیع نهال، آموزش‌های لازم درخصوص نگهداری و رسیدگی مناسب به نهال‌های تازه کاشته شده را به شهروندان ارائه می‌کنند. این طرح با هدف افزایش رضایت شهروندان و توسعه امر درختکاری و نگهداری آن انجام می‌شود.»
- شهر توت و انار و ون
چنار تنها درخت تهران و شمیران نیست. درختان دیگری هم هستند که اقلیم تهران فرصت مناسبی برای رشد آنها فراهم کرده و از برخی از این انواع درختان، نمونه‌هایی قدیمی و کهنسال هنوز می‌توان در شمیران پیدا کرد. یکی از این درختان، ون است. این‌گونه از درخت آنقدر در شمیران فراوانی داشت که حتی محله‌ای از شمیران به نام «ونک» شناخته می‌شود؛ یعنی روستایی که درختان ون بی‌شمار دارد. البته درباره نام ونک گمانه‌زنی‌های دیگری هم به گوش می‌رسد. درختان ون آستان امامزاده قاضی‌صابر(ع) ونک از کهنسال‌ترین ون‌های باقی مانده در شمیران بودند که در سال‌های گذشته از بین رفته است.
توت‌های شمیران هم از درختان معروف این منطقه بودند. به‌خصوص توت و شاتوت‌هایی که از باغ‌های کن برداشت می‌شد و در دوره پهلوی، بازار توت‌های نوبرانه را قبضه می‌کرد و هوادار زیاد داشت. درختان توت در مسیر رسیدن به شمیران هم زیاد کاشته می‌شد و مسافرانی که تهران را به مقصد شمیران ترک می‌کردند می‌توانستند در تابستان از سایه‌سار و میوه این درختان استفاده کنند. باغ توت ده‌ونک یکی از باغ‌های توت معروف شمیران بود.
این باغ را میرزا یوسف مستوفی الممالک برای زائرانی وقف کرده بود که از فرحزاد به سمت امامزاده داود(ع)، رهسپار و در میانه راه مجبور به توقف و شب مانی در شمیران بودند. زائران شب را در این باغ توت می‌ماندند و از میوه‌های توت هم می‌خوردند تا صبح زود مسیر صعب‌العبور پیش رو را ادامه دهند. این باغ توت بعدها به‌عنوان بخشی از محوطه دانشگاه‌الزهرا(س) به این دانشگاه سپرده شد. شمیران باغ توت معروف دیگری هم در فرحزاد داشت که آن هم وقف زائران امامزاده داود(ع) شده بود و به باغ خاله شهرت داشت.
امروز این باغ توت به بوستانی محلی تبدیل شده است. سفرنامه‌ها و کتاب‌های قدیمی از تهران قرون ۴ و ۵ به‌عنوان شهری با باغ‌های انار یاد می‌کنند. یکی از این باغ‌ها در حاشیه شمیران و در محدوده بوستان پلیس کنونی قرار داشت. باغ اناری کن و شهرک گلستان هم از دیگر باغ اناری‌های معروف تهران بودند که محصول مرغوبی داشتند. این روزها تنها نامی از این باغ‌اناری‌ها در برخی از محله‌های قدیمی باقی مانده است.