همشهری آنلاین _ بهاره خسروی: شاه‌عباس صفوی می‌دانست که برای پیشرفت و آبادانی کشور باید به توسعه و رونق اقتصادی در کوتاه‌ترین زمان ممکن رسید. ایران در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و این بهترین فرصت برای حضور تجار و جهانگردان خارجی بود. تقویت راه‌ها و فراهم‌کردن زمینه حضور تجار و جهانگردان خارجی در ایران از نخستین اقدامات شاه‌عباس صفوی برای آبادانی و پیشرفت ایران بود. همچنین ساخت کاروانسرا برای اسکان مسافران و تجار و جهانگردان از دیگر اقدامات درخور توجه شاه‌عباس برای جذب گردشگر بود، به نحوی‌که در دوران او ۹۹۹ کاروانسرای درون‌شهری و برون‌شهری ساخته شد.
هرچند تهران در دوران صفویان یک روستای کوچک و دورافتاده در حوالی ری بود، اما از سهمیه ساخت کاروانسراها بی‌نصیب نمانده بود؛ در نقشه‌های قدیمی آثار حدود ۱۶ کاروانسرا در قلب تهران و حوالی محله عودلاجان وجود داشت. در میان این کاروانسراها، کاروانسرای خانات در چهارراه مولوی یکی بهترین مجموعه‌های اقامتی و تفریحی برای مسافران و گردشگران محسوب می‌شد. در این گزارش، «مژگان جعفری» پژوهشگر ایران‌شناسی، برای ما از تاریخچه ساخت کاروانسراها در ایران و تهران قدیم به‌ویژه کاروانسرای خانات روایت می‌کند.
از چاپارخانه‌های هخامنشی می‌توان به‌عنوان نخستین کاروانسراها یاد کرد. چاپارخانه‌ها جایی برای استراحت و تجدید قوای پیک‌ها و قاصدان حکومتی بود که به‌مرور زمان با تغییر سبک زندگی و توسعه آن در دوره سلجوقیان حسابی تغییر کردند و به مکانی برای استراحت و اُتراق کاروانیان تبدیل شدند. «مژگان جعفری» پژوهشگر ایران‌شناسی، با بیان این مطلب درباره شکل‌گیری کاروانسراها توضیح می‌دهد: «قرار گرفتن ایران در مسیر جاده ابریشم بهترین فرصت برای گشت‌وگذار و سرک کشیدن بسیاری از جهانگردان و سیاستمداران به ایران به بهانه تجارت و سیاحت بود. به همین بهانه، شاه‌عباس برای رونق اقتصادی کشور در نخستین اقدام تصمیم به راه‌اندازی کاروانسرا کرد.
کاروانسراها مورد توجه بسیاری از جهانگردان خارجی بود که به ایران سفر کرده بودند و بسیاری از آنها به وجود کاروانسرا در دست‌نوشته‌ها و آثار خود اشاره کرده‌اند. «ژان شاردن» جهانگرد فرانسوی، «پیترو دلاواله» ایتالیایی و مادام «دیو لافوا» از جمله جهانگردان معروفی بودند که به ایران سفر کردند. این افراد به دسته‌بندی کاروانسراها در ایران اشاره داشتند. برای مثال، «ماکسیم سیرو» کارشناس معماری از فرانسه، به ساخت کاروانسراهای مختلف، اعم از خیریه و وقفی، در کتاب خود اشاره کرده است.»
- معماری مراکز اقامتی مسافران
در گذشته، سفرها مانند امروز به ایمن‌ترین شکل در مدت زمان کوتاه چندساعته با سیستم حمل‌ونقل راحت نبود. به همین دلیل، مهم‌ترین کارکرد کاروانسراها ارائه خدمات به مسافران و زائران خسته از یک سفر طولانی و پرمشقت بود تا رنج سفر و خستگی راه چندماهه کمی کاهش پیدا کند. جعفری درباره سبک معماری و دسته‌بندی کاروانسراها توضیح می‌دهد: «کاروانسراها در گذشته، بر اساس موقعیت جغرافیایی، به ۳ دسته تقسیم می‌شدند. در مناطق کوهستانی کاروانسراها کاملاً پوشیده بودند. دسته دوم کاروانسراهایی بودند که در کرانه خلیج‌فارس ساخته می‌شدند. دسته سوم هم کاروانسراهایی بودند که در مناطق مرکزی ایران اغلب حیاط داشتند.»
به گفته این پژوهشگر ایران‌شناسی، کاروانسراها از نظر دسته‌بندی هم پلان و نقشه‌های مختلفی داشتند. بخشی از آنها به‌صورت دایره‌ای و مدور ساخته می‌شدند که از لحاظ معماری کاربردی‌تر بودند. البته این دست کاروانسراها تعدادشان کم است. کاروانسراهای حیاط‌دار که بیشتر هشت‌ضلعی بودند و کاروانسراهای ۲ ایوانی از دیگر سبک‌های ساخت کاروانسرا در ایران بر اساس موقعیت جغرافیایی بود. البته بعد از اسلام در کنار کاروانسراها یک مسجد هم می‌ساختند که باعث ساخت کاروانسراهای ۴ ایوانی شد. اوج این اقدام در دوره سلجوقیان بیشتر نمود داشت.
- متولیان ساخت کاروانسراها
عموماً کاروانسراها از سوی پادشاهان و یا نیکوکاران ساخته می‌شدند و به همین دلیل کاروانسراها به چند دسته تقسیم می‌شدند. جعفری با اشاره به این موضوع تعریف می‌کند: «اغلب کاروانسراها از سوی افراد خیر یا خاندان پادشاه و متولیان امور ساخته می‌شد. کاروانسرای مادر شاه در اصفهان از نمونه‌های مشهور کاروانسراهای ایران است. بسیاری از افراد خیر در کنار کاروانسراها چاه آب هم برای استفاده مردم و ساکنان شهر حفر می‌کردند. «سعید هادی‌زاده» در کتاب «کاروانسرا در ایران» به موضوع وقف کاروانسرا از سوی افراد خیر اشاره کرده و نوشته: «کاروانسراها را افراد خیر با نیت نیکو می‌سازند. ”»
همچنین مادام «دیو لافوا» نویسنده فرانسوی، که در دوره ناصرالدین‌شاه به ایران سفر کرد در نوشته‌های خود به ساخت کاروانسرا از سوی افراد خیر اشاره دارد. او نوشته است: «تعداد زیادی از این افراد بناهایی مانند مسجد و مدرسه و ساختمان‌های خیریه می‌سازند و مخارج آن را فرزندان و اشخاص مورد اعتماد می‌پردازند.»
- کاروانسراهای پایتخت
دوره اوج و رونق ساختن کاروانسرا در ایران با نام صفویان گره خورده است در آن روزگار هنوز شهرری به اصطلاح ریع نکرده بود تا همسایه‌ای بزرگ و تنومند چون تهران در کنارش رشد کند. تهران به نسبت سایر شهرها که جاذبه گردشگری چندانی هم نداشت چه سهمی از نهضت کاروانسراسازی ایران داشت؟ مژگان جعفری در این‌باره توضیح می‌دهد: «زمان ساخت کاروانسرا در تهران هم به دوره صفویان می‌رسد که به‌مرور به تعداد آن اضافه شده است. اگر به نقشه‌های قدیمی که در دوره قاجار تهیه شده است به‌ویژه نقشه «عبدالغفارمجدالملک» نگاه کنید، در آنها از ۱۶ کاروانسرا در قلب تهران و اطراف محله عودلاجان یاد شده است.
از مهم‌ترین آنها می‌توانیم به کاروانسرای حاجی‌ها اشاره کنیم که مختص زائران مکه بود.» کاروانسرای «سرچشمه»، «سرپولک» «حاجی مهدی»، «حاجی عباس» و کاروانسرای «عودلاجان» در محله عودلاجان و غرب محله سادات از مهم‌ترین کاروانسراهای تهران قدیم در حصار ناصری بود که جعفری از آنها یاد می‌کند. او در ادامه درباره دیگر کاروانسراهای تهران می‌گوید: «کاروانسرای «ذبیح‌الله عودلاجانی» معروف به «ذبیح‌الله خان» از کاروانسراهای مهم‌محله عودلاجان محسوب می‌شد. البته در محله پامنار و سرچشمه کاروانسراهای دیگری وجود داشتند که محل تخلیه بار بودند و در کنار آنها مغازه‌های نعل‌بندی راه‌اندازی شده بود و صاحبان کالاها به‌راحتی می‌توانستند به بازار تهران رفت‌وآمد کنند.»
- هتل چندستاره خانات
اما در میان همه کاروانسراهای پایتخت به خانات می‌رسیم که در زمان ساخت خود یکی از بی‌نظیرترین مجموعه‌های اقامتی و تفریحی محسوب می‌شد. مژگان جعفری با اشاره به این موضوع درباره کاروانسرای خانات توضیح می‌دهد: «در اواخر دوره ناصرالدین‌شاه، ۱۳۰۰ هجری قمری، در شمال میدان شوش و جنوب چهارراه مولوی، مسیر جاده حضرت عبدالعظیم(ع)، کاروانسرای خانات ساخته شد. در ابتدا کاروانسرا در بیرون از شهر بود، اما بعد از تغییر بافت حصار ناصری در دل شهر جای گرفت.» جعفری از معماری زیبا و منحصربه‌فرد این مجموعه می‌گوید: «این کاروانسرا در زمینی به مساحت
۱۰ هزار و ۵۰۰مترمربع ساخته شد. در دل آن ۷۰ حجره و ۴ بازارچه جای داشت. حجره‌ها با معماری و زیبایی خاصی ساخته شدند. تقریباً روی همه آنها ۴۰ گل‌میخ نصب شده است. کاروانسرای خانات با آجر، آهک و چوب ساخته شد. این بنا ۲ بخش دارد: یکی حیاط و دیگری ورودی. کاروانسرای خانات چهارگوش است و حجره‌های متقارنی دارد. صحن کاروانسرا یک ایوان دارد که سمت شرق است و به ورودی اصلی راه دارد و ایوان دیگری هم دارد در سمت غرب که به ورودی دوم بنا راه دارد. کاروانسرای خانات در سال ۱۳۵۷ بر اثر آتش‌سوزی متروکه شد و در اسفند سال ۸۸، پس از مرمت، میزبانی جشن نوروز را تجربه کرد.