همشهری آنلاین _ سحر جعفریان: پدیده‌ها و مفاهیمی که از نیاز به تعامل پویا، تکریم حقوق شهروندی، افزایش بهره‌وری از طرح و سرانه‌های شهری نشئت می‌گیرند. یکی از راه‌های احیای حقوق شهروندی و ارتقای کیفیت زندگی در شهر و محله‌ها، تشکیل مدیریت محلی با ایجاد انجمن‌های داوطلبانه و مشارکتی مانند شورایاری‌ها است. این انجمن‌ها و شوراهای محلی ضمن تمرکزدایی و تقسیم وظایف می‌توانند مدیریت شهری را در رسیدن به اهداف تعیین شده یاری رسانند. با توجه به این اهمیت و ضرورت، در آستانه روز ملی «شوراها» سراغ «احمد مسجدجامعی»، عضو شورای اسلامی شهر تهران و رئیس ستاد هماهنگی شورایاری‌های تهران، رفتیم که نامش با تهرانگردی و شورایاری گره خورده است تا برایمان از سال‌ها تجربه شورا و شورایاری در پایتخت بگوید.
شورا و شورایاری‌ها به چه دلیل در جوامع شهری و محلی پدیدار شدند؟
مفهوم جامعه مدنی با دولت اصلاحات، پایش از محافل علمی به جامعه باز شد و بسیار زود به یکی از اصطلاحات عمومی جامعه تبدیل شد. احیاء شوراها به پشتوانه قانون اساسی، یکی ازدستاوردهای این مفهوم مدنی بوده است. در حال حاضر، ۵ دوره و قریب به ۲۲ سال از آغاز به کار نهاد شوراهای اسلامی شهر و روستا می‌گذرد.
۵ دوره تجربه مدیریت شورایی پایتخت و عملکرد شورایاران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
نخستین دوره شورای‌شهر تهران در سال ۱۳۷۸ و در فضای دوم خرداد و با مشارکت بیش از یک میلیون نفر از شهروندان رقم خورد. در دوره نخست شورا، ساختار شورای شهر، کمیت و کیفیت کمیسیون‌ها و آیین‌نامه‌های داخلی شورا تهیه و تصویب شد. کمیسیون فرهنگی و اجتماعی این شورا به پیشنهاد یکی از اعضای وقت، تصمیم به ایجاد نهاد شورایاری در هر محله از تهران گرفت. چراکه در آن زمان، تعداد محله‌ها رو به افزایش بود. پیش از برگزاری نخستین انتخابات شورایاری، مطالعات محلی انجام و تلاش شد تا به‌صورت تدریجی همکاری دیگر نهاهای مرتبط با فعالیت شوراهای محلی جلب شود. اساسنامه شورایاری‌ها تدوین شد و پس از ۲ مورد اصلاح و مدتی کش و قوس‌های سیاسی به مرحله اجرای خود نزدیک می‌شد. دومین دوره شورای‌شهر به سبب همان مشکلات و کش و قوس‌های سیاسی دوره اول با مشارکت کمتر از ۵۰۰ هزار شهروند برگزار شد. منتخبانی یکدست از لیست «اصوالگرایان» و از طیف «آبادگران» به شورا رفتند که پیرو آن لیست، صدای مخالفت‌های جدی در صحن شورا شنیده نشد. سال ۱۳۸۴، سال توسعه و تقویت نهاد شورایاری ثبت شد.
چراکه در آن دوره، شهرداری ملزم شد تا لایحه بودجه شورایاری را تهیه کند. انتخابات سومین دوره شورای‌شهر با مشارکت بیش از یک میلیون و ۶۰۰ نفر برگزار شد. مشارکتی که مشخص می‌کرد شهروندان به دنبال نمایندگانی مردمی و احیای فضای شهر هستند. این بار، اعضای شورا به‌صورت ترکیبی از لیست اصولگرایان و «اصلاح‌طلبان» روانه کرسی‌های شورای تهران شدند که براساس آمار و مستندات به‌طورعمده شاهد توسعه‌های کالبدی و عمرانی در شهر بودیم.
در دوره سوم، مسئولیت ستاد هماهنگی شورایاری‌ها برعهده شما بود.
بله. برعهده من بود. در این دوره هرچند گفتمان سیاسی مسلط بر شورا اصولگرا بود، اما رویکردهای سیاسی درباره شورایاری‌ها تغییرات پررنگی را نسبت به دوره‌های پیشین پدید نیاورد و نهاد شورایاری‌ها سمت و سویی فرهنگی، آموزشی و پژوهشی به خود گرفتند. این زمان بود که «مدیریت محله» شکل گرفت و مدتی بعد با ساختار «هیئت امنایی» به موازات فعالیت شورایاری‌ها پیش رفت. در انتخابات شورای چهارم نیز بیش از ۲ میلیون و ۷۰۰ شهروند مشارکت کردند.
قانون شورای شهری در این دوره اندکی تغییر کرد و تعداد اعضای آن به ۳۱ نفر افزایش یافت. با این رویکرد که تخصصی‌تر شدن امور به حل مشکلات محله‌ها بیشتر کمک خواهد کرد. بنابراین، تعداد کمیسیون‌ها هم از ۳ به ۶ افزایش پیدا کرد. در سال اول دوره چهارم تلاش شد تا در جهت تحقق مدیریت یکپارچه شهری، روابط و همکاری شورای‌شهر تهران با دولت و مجلس شورای اسلامی گسترش و تعمیق یابد. وزرا به‌ویژه وزرایی که در ارتباط مستقیم با مسائل شهری بودند مانند «راه و شهرسازی» و وزارت «نیرو» به صحن شورا دعوت شدند. تغییرات در اساسنامه شورایاری‌ها از امور مالی گرفته تا بازگشت نقش نظارتی آنها به دوره پنجم کشیده شد. انتخاباتی که با لیست اصلاح‌طلبان بالا آمد. تجربه دوره‌های سوم و چهارم ثابت کرد که یک دست شدن لیست شوراها تا حدودی پویایی را از هر شورایی می‌گیرد و صدای همه شهروندان یکسان شنیده نمی‌شود.
با این حال، نباید تلاش‌های تأثیرگذار شورا و شورایاران دوره پنجم را مورد غفلت قرار داد. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این دوره، ورود شورایاران به طرحی با نام «پروژه‌های کوچک مقیاس» بود. پروژه‌هایی که به درستی شناسایی شدند و در مرحله اجرا، رضایت حداکثری شهروندان را کسب کرد. ناگفته نماند که در دوره پنجم دوباره تعداد اعضای شورا به ۲۱ نفر کاهش یافت. ارزیابی نهایی از این دوره‌ها و شکل‌گیری شورایاری محله‌ها این است که باید با پژوهش و الگوپذیری‌های موفق، پیش برویم تا احتمال خطا آن هم در شرایطی که از نظر مالی و کیفی در فشار هستیم، کاهش یابد.
در هر دوره با سیر صعودی مشارکت از سوی شهروندان مواجه بودیم. این موضوع چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟
طبیعی است که می‌توان آن را به فال نیک گرفت. مشارکتی که هر جامعه کوچک و بزرگی با هر رویکرد و سنتی، برای رسیدن به اهداف مختلف به آن نیاز دارد.
به نظر شما تاکنون شهروندان از این مشارکت‌ها، چه سودی برده‌اند؟
نمی توان ادعای صددرصدی کرد که سود و منفعت کامل نصیبشان شده، اما تلاش‌های صورت گرفته از سوی اعضای شورا و شورایاران محلی قابل احترام است. همان‌گونه که اشاره کردم، دستاورد پروژه‌های کوچک مقیاس در محله‌های مختلف شهر، کیفیت زندگی اهالی را به خوبی ارتقا بخشیده است. با این حال، هنوز تا رسیدن به مطلوب همگانی راه زیاد است.
مهم‌ترین چالش شورایاران در محله‌ها برای اثرگذاری بیشتر چیست؟
مهم‌ترین چالش این است که باید قوانین محکمی در ارتباط با فعالیت شورایاران وجود داشته باشد تا آنها بتوانند با دستی باز به شناسایی و رفع معضلات بپردازند. معضلاتی که هم خودشان شاهد هستند و هم از سوی اهالی به آنها ارجاع داده می‌شود. این نهاد دیگر دوره جوانی را پشت سر گذاشته است و اکنون باید با تجربه بیشتر و بارورتر از گذشته به شهروندان خدمت کند.
- نامزدی افراد متخصص و کاردان برای شورایاری
گستردگی مرزهای تهران و محله‌های آن در کنار تنوع موضوعی معضلات، سبب پدید آمدن نهادی اجتماعی و مردمی مانند «شورایاری» شده است. «امیر قاسمی» دبیر شورایاری منطقه ۵ با اشاره به این موضوع می‌گوید: «نهاد و انجمن شورایاری محله‌ها به وجود آمدند تا برای موضوعات مختلف در محله‌ها با توجه به فرهنگ، ارزش و ساختار جمعیتی، نسخه اختصاصی پیچیده شود. چراکه علم مدیریت شهری و تجربه ثابت کرده است، برای امور مختلف در محله‌های تهران نمی‌توان تصمیم واحدی اتخاذ کرد. اینجاست که بهره‌مندی از ظرفیت شورایاری محله‌ها نیاز می‌شود. این رویه از دوره‌های نخستین فعالیت شورایاران به خوبی جریان داشت و در هر دوره با کوله‌باری از اندوخته‌های فکری پیش رفت. بهگونهایی که می‌توان ادعا کرد با گذشت هر دوره شورایاران و همچنین مدیران مناطق، تجربه‌های بیشتری در ارتباط با یکدیگر کسب کردند که این تجربه‌ها به تعامل هرچه بهتر کمک می‌کرد. به‌عنوان مثال، برای کاندید شدن در دوره‌های انتخاباتی شورایاری، شرایط سفت و سخت‌تری تعیین کرده‌اند تا افراد متخصص و کاردان وارد میدان خدمت شوند.»
قاسمی ادامه می‌دهد: «استفاده از نیرو و پتانسیل شورایاران در تسهیلگری امور شهری و اجتماعی نکته‌ای است که از آن به‌عنوان دستاورد و نقطه قوت دوره‌های پیشین می‌توان یاد کرد.»
- در پی شیوع کرونا بلای جان دوره پنجم
مجموعه شورایاری محله‌ها با شناخت جز به جز مسائل و مشکلات شهر می‌توانند شورای‌شهر و شهرداری منطقه را در برنامه‌ریزی و ارائه خدمات دقیق و متناسب همراهی کنند. این را «محمد رحیمی» یکی از اعضای شورایاری منطقه ۹ پایتخت می‌گوید و ادامه می‌دهد: «متأسفانه پنجمین دوره فعالیت شورایاری‌ها در تهران با چالش‌ها و مشکلاتی مواجه بود که دایره عملکرد آنها را محدود می‌کرد. یکی از این چالش‌ها، کمبود نقدینگی و بودجه در پی شیوع «کرونا» بود. اتفاقی که شناسایی مشکلات و معضلات محلی را در همان مرحله نخست، ناکام باقی می‌گذاشت و از به ثمر نشستن بسیاری از پروژه‌ها که شهروندان سال‌ها انتظار بهره‌برداری از آنها را داشتند، جلوگیری
کرد.»
رحیمی با تأکید بر جایگاه مؤثر اعضای شورایاران بر کیفیت زندگی می‌افزاید: «شورایاران به‌عنوان رابطان و نمایندگان محله به دنبال تحولاتی منطبق با نیازها و پیشرفت‌های روز هستند تا شهروندان با احساس تعلق بیشتری به زندگی و فعالیت در شهر و محله خود بپردازند. برای این منظور لازم است که هم شورایاران به مسائل محلی و شهری واقف باشند و هم مدیریت شهری، جایگاه واقعی این نمایندگان را حفظ کند. در غیراین صورت، عملکردی را که از این گروه محلی انتظار داریم، به وقوع نخواهد پیوست.»
- ایجاد فضای رقابتی سالم برای معتمدان محلی
شورایاران باید تکمیل‌کننده شیوه نظارت شورای‌شهر بر عملکرد و اجرای طرح‌های مختلف شهرداری‌ها باشند. چراکه در ذات، با مدیریت شهری، ادبیات مشترکی دارند. داود حاجی اسفندیاری، شورایار منطقه ۲۱ در این باره می‌گوید: «ادبیات مشترک مدیریت شهری و شورایاران محلی می‌تواند هم نظارت‌ها را به‌طور دقیق پیش ببرد و هم بین محله‌ها فضای رقابتی سالم ایجاد کند. فضایی که تلاش و پویایی در آن به ارتقای کیفیت زندگی ساکنان شهر منتج می‌شود. روشن است که افتتاح یک پروژه در یک محله با همراهی شورایاران می‌تواند اثرگذاری فرامنطقه‌ای داشته باشد. بهگونهایی که هم سایر شهرنشینان از آن پروژه به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بهره‌مند شوند و هم برای سایر شورایاران در مناطق همجوار نیرویی محرک به شمار آید.»
حاجی اسفندیاری می‌افزاید: «این فضای رقابتی در دوره‌ای که رو به پایان است، اندک بود که البته دلایل مختلفی داشت. مهم‌ترین این دلایل شیوع کرونا ویروس بود که تعطیلی‌های مداوم، مانع از کارایی لازم شورایاران در این ایام شد و در بیشتر مناطق ۲۲ گانه، فرصت توانمندسازی را از آنان گرفت. در کنار آن نیز باید به موانع اداری اشاره کرد که قدرت شورایاران را در حل معضلات محله‌ها کاهش می‌داد. در حالی که شورایاران به پشتوانه رأی و اعتماد اهالی و حضور مداوم در محله‌ها، بسیار اثربخش خواهند بود.»
- مدیریت سلیقه‌ای مانع فعالیت مثبت شورایاران
شورایاران باید به دور از دیدگاه‌های جناحی و سیاسی به وظایف خود عمل کنند. «اصغر قدیمی» با بیان این مطلب می‌گوید: «هر زمان ماهیت اصلی شوراها و شورایاران که خدمت به همشهریان است، مغفول بماند و دیدگاه‌های سیاسی در رأس آن قرار بگیرد، آن اتفاق خوشایند و حرکت به سوی جامعه مدنی ایده‌آل محقق نمی‌شود. چرا خدمت به مردم، نباید دستاویز سیاسی‌کاری شود. بنابراین، نخست لازم است که شورایاران و شورانشینان از خود بپرسند هدفشان از حضور در این عرصه چیست.
پاسخ به این سؤال در عین صداقت می‌تواند سیر رسیدن به اهداف مشخص، از گره‌گشایی‌های محلی گرفته تا چشم‌اندازهای کوتاه‌مدت و بلندمدت شهر را سرعت‌بخشد.» قدیمی در ادامه می‌افزاید: «البته در این میان باید از مدیریت سلیقه‌ای نیز دور ماند. مدیریتی که مانع از فعالیت مثبت شورایاران می‌شود. اینکه مدیریت شهری در یک منطقه به کارایی شورایاران باور داشته باشد و در منطقه‌ای دیگر این باور وجود نداشته باشد، علاوه بر اینکه شورایاران را از انجام وظایف‌شان دلسرد و ناامید می‌کند، سبب ایجاد دوگانگی بین شورایاران در مناطق مختلف می‌شود. دوگانگی که از آفات کارهای گروهی به شمار می‌آید و متأسفانه زیان آن بیش از همه متوجه شهروندانی می‌شود که از مسئولان در هر حوزه‌ای توقع نتایج ارزنده دارند. برای اینکه شهر و شهروندان از این آفت و زیان به دور باشند، باید اتحاد و اعتماد را نسبت به یکدیگر در سطح مناسبی حفظ کنیم.»