همشهری آنلاین_الهه کفایتی: این چشمه آنقدر صاف و خوشگوار بود که مردم کوچ‌نشین را بر فراز تپه‌های اطراف آن، یکجانشین کرد و نخستین سنگ بنای شهر باستانی ری گذاشته شد. حالا هشت هزار سال است که این چشمه رازآلود همچنان می‌جوشد وگرچه پیش از اسلام به نام «چشمه سورن» شناخته می‌شد، اما پس از ورود اسلام نامش را گذاشتند «چشمه‌علی».
چشمه‌علی بر اساس آنچه در کتب قدیمی آمده، به‌عنوان نهر سورن نامیده می‌شده است. «زیبا چزغه» کارشناس تاریخ و راهنمای گردشگری، در خصوص این نامگذاری می‌گوید: «در دوره ساسانی هفت خاندان وجود داشته که هرکدام از آنها یک سمت و منصبی را برعهده داشتند. یکی از این خاندان‌ها که رسیدگی به همه آب‌های ری زیر نظر آنها انجام می‌شده، خاندان سورن بودند و به همین دلیل نام این چشمه به سورن معروف شد.
پس از اسلام، بر اساس روایت‌هایی که صحت تاریخی ندارد و بیشتر قصه و افسانه است، می‌گویند وقتی حضرت علی(ع) به خلافت رسید، به سرزمین‌های تحت خلافتش سرکشی می‌کرد و یکی از این مکان‌ها، شهرری بوده است و هنگام عبور از این چشمه، سم اسب حضرت داخل آب چشمه‌علی می‌رود و از آن زمان این مکان به چشمه‌علی شناخته می‌شود.»
روایت دیگری هم درخصوص چشمه‌علی هست: قدیمی‌ترهای ری، آب این چشمه را مکروه می‌دانند و معتقدند موقعی که یحیی، یکی از منتقمان و خونخواهان امام حسین(ع) کشته می‌شود، شمشیری را که به خون او آغشته بوده در این آب شست‌وشو می‌دهند و بر اساس این روایت، از آن به بعد به آب این چشمه دست نمی‌زنند.
چزغه در ادامه می‌گوید: «داستان‌های زیادی در مورد چشمه‌علی هست، اما آنچه مسلم است این است که چشمه بسیار پرآب بوده و همه باغ‌های شهرری از طریق آن آبیاری می‌شده است و سطح آب آنقدر بالا بوده که حتی تا چند سال پیش قالیشویی‌ها و اهالی محل، به‌خصوص در ایام منتهی به نوروز، قالیها را در این چشمه می‌شستند و برای خشک کردن در تپه‌های بالای چشمه پهن می‌کردند و معتقد بودن کیفیت آب چشمه به گونه‌ای است که به فرش جلا و درخشش خاصی می‌دهد. در بازدیدی که گروه کارشناسان فرانسوی از چشمه‌علی داشتند از این تپه به نام کارپت (فرش) یاد کرده بودند و مقامات ایرانی در یک نامه توضیحاتی در خصوص رسوم نوروز و خانه‌تکانی و قالیشویی به کارشناسان ارائه دادند.»
- تمدن چشمه‌علی
چشمه‌علی در جنوب تهران و شمال شهرری واقع شده است. آب این چشمه از جاجرود و قیطریه تأمین می‌شود و پس از گذر از راه‌های زیرزمینی به چشمه می‌رسد. بالای چشمه، دیواری از دوره باستان ساخته شده و دور تا دور ری به وسیله این بارو حصارکشی شده بوده است. به گفته چزغه، این حصار در زمان حمله اعراب تخریب می‌شود، ولی در دوره خلافت عباسی، با توجه به کاربردی که دیوار در حفاظت شهر در برابر هجوم دشمنان داشته، دستور می‌دهند که دوباره حصار ساخته شود. امروزه قسمت‌های کمی از دیوار باقی مانده است و دیواره‌ای که موجود است توسط میراث فرهنگی بازسازی شده است و می‌توان گفت یک ماکت از دیواره قبلی است و اگرچه با همان سبک باروی کهن بازسازی شده، اما قطر و ارتفاع دیوار اصلی بسیار بیشتر بوده است.
«احمد خامه‌یار» دکترای تاریخ و تمدن اسلامی، چشمه‌علی و تپه تاریخی آن را دارای بقایایی از ماقبل تاریخ می‌داند و می‌گوید: «این محل به‌عنوان مهد تمدن و شهر باستانی ری بوده است و از آن جهت که نخستین سکونتگاه انسانی در محدوده تهران امروز به حساب می‌آید، اهمیت ویژه‌ای دارد.» خامه‌یار در ادامه می‌گوید: «چشمه‌علی دقیقاً در پایین و گوشه تپه سنگی قرار گرفته است و وجود این تپه در شمال دشت ری موجب شده در آنجا تجمع یکجانشینی شکل بگیرد. آثاری که از این تمدن قدیمی باقی مانده به تمدن یا فرهنگ چشمه‌علی معروف است.»
او چشمه‌علی را هسته اولیه ری باستان می‌داند و می‌افزاید: «باروی ری که دقیقاً روی تپه سنگی کنار چشمه قرار دارد از مهم‌ترین بقایای به جامانده این تمدن است.»
- قدمت چشمه‌علی
طی کاوش‌های انجام‌شده در تپه بالای چشمه‌علی که در سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ توسط «اریک اشمیت» انجام شد، آثار بسیاری از محوطه اطراف تپه کشف شد که نشانه‌هایی از دوران قبل از اسلام و اشکانیان در آن دیده می‌شود. اریک اشمیت بیشتر از ششصدمترمربع از محوطه چشمه‌علی را طی سه فصل متوالی کاوید و به گفته خامه‌یار، نتیجه حاصل از آن یافتن آثاری مربوط به سه دوره اسلامی، اشکانی و ماقبل تاریخ بوده است.
گرچه تحقیقات اشمیت پس ازحادثه سقوط هواپیما و مرگ او، ناقص ماند، اما اشیا و آثار بسیاری که این کاوشگر در چشمه‌علی یافته بود به خارج از کشور منتقل شد و امروزه در موزه‌های باستان‌شناسی و دانشگاه‌های آمریکا نگهداری می‌شود. از جمله این آثار یافت‌شده می‌توان به نشانه‌هایی ازدوره پارتها، آغاز مسیحیت، ساسانیان تا آغاز اسلام اشاره کرد. یکی از نخستین شاخص‌های تمدن در چشمه‌علی مربوط به تولید سفالینه‌های سرخ رنگ است با نقش‌های سیاه یا قهوهای سیر و تصاویری که بر آن نقش شده. خامه‌یار، دکترای تاریخ، بر اساس این شواهد قدمت چشمه‌علی را حدود ۸ هزار سال تخمین می‌زند.
- کتیبه (سنگ نگاره)
نقش‌برجسته چشمه‌علی واقع در چشمه‌علی شهری ری، یکی از کتیبه‌های فتحعلی شاه قاجار است که به دستور او احداث شده است. این کتیبه بر روی دیوار چشمه‌علی و زیر باروی ری قرار دارد. روایت است که پس از پایان جنگ‌های ایران و روس، شاه ایران که جانشین بنیانگذار حکومت قاجارها بود، برای نشان دادن قدرت و اقتدار خود، تصمیم گرفت روش ایرانیان باستان یعنی حکاکی نقش‌برجسته بر کوه را در پیش بگیرد. او که نقش برجسته‌هایی نظیر تخت‌جمشید و نقش رستم را دیده بود، محل چشمه‌علی را که منطقه‌ای مهم و تاریخی بود، انتخاب کرد و به سه نفر به نامهای حجارباشی، نقاش‌باشی و معمارباشی دستور داد وظیفه صاف کردن کوه و ایجاد نقش‌برجسته را به عهده بگیرند.
احمد خامه‌یار یکی از موارد حائز اهمیت چشمه‌علی را وجود سنگ‌نگاره فتحعلی شاه قاجار می‌داند و می‌گوید: «در ایران هشت سنگ‌نگاره یا نقش‌برجسته از دوره قاجار باقی مانده که یکی از آنها در چشمه‌علی است. این سنگ‌نگاره که تابلوی خانوادگی شاه قاجار و فرزندانش است، یک قاب بزرگ مستطیل دارد که در حاشیه اطراف آن اشعاری عرفانی حجاری شده است. تصاویر هم با دو ستون سنگی، به سه قسمت تقسیم شده‌اند.
در قسمت وسط تصویر فتحعلی شاه قاجار نشسته بر تختی مرمرین است و در هر طرفش تصویر حجاری شده از پنج شاهزاده قاجاری قابل مشاهده است. در حاشیه سمت چپ سنگ نگاره نیز تصویر چهار شاهزاده دیگر قاجار را می‌بینیم و همچنین تصویر دو خانم در ابعاد کوچک‌تر. اسامی هرکدام از این افراد روی قابها نوشته شده است. در طرف دیگر قاب، شاه با نشان فرمانروایی، یعنی یک سایه‌بان و یک باز شکاری نقش شده است. کنار این قاب در انتهای سمت راست، یک کرسی داخل کوه حجاری شده که احتمال می‌رود فتحعلی شاه قاجار وقتی به آن محل سرکشی می‌کرده، روی آن کرسی نشسته و استراحت می‌کرده است.»
فتحعلی شاه با این نقش‌برجسته در واقع یکپارچگی طایفه قاجار و شمار زیاد حامیانش را نشان می‌دهد و ضمن اشاره به اهمیت و موقعیت خانوادگی، با تصویر کردن شاهزادگان که هریک والی ولایتی در ایران هستند، برحفظ تمامیت ارضی کشور تأکید می‌کند. این نقش‌برجسته قاجاری، در ۹ فروردین ۱۳۷۸ ثبت ملی شده است و در سال ۱۳۸۸ به همت شهرداری منطقه ۲۰، پروژکتورهای رنگی در محوطه اطراف آن نصب شد تا جلوه زیباتری به این اثر ببخشد.
- تفرجگاه
چشمه‌علی علاوه بر اینکه یک محل تاریخی و باستانی است، از مراکز مهم گردشگری منطقه ری نیز محسوب می‌شود. مساحت پارک و فضای سبز اطراف مجموعه و همچنین حوضچه چشمه‌علی که در فصل گرما محل شنای کودکان است، این مکان را به یک مجموعه تفریحی تبدیل کرده است. بسیاری از اهالی ری در حوالی این چشمه در هر گوشه و کناری زیراندازی پهن می‌کنند و اوقات خوشی را به همراه خانواده می‌گذرانند. همسایگی چشمه‌علی با برج طغرل و دژ رشکان و ابن‌بابویه نیز بر جذابیت گردشگری آن می‌افزاید. از دیگر جذابیت‌های این مجموعه می‌توان به کوچه‌های پلکانی پشت کوه‌سنگی اشاره کرد.