همشهری آنلاین _ گروه خبرنگاران پهنه جنوب: تعداد چنین کوچه‌هایی در جنوب تهران کم نیست؛ کوچه‌های آشتی‌کنان که گاهی زندگی در آنها به سختی سپری می‌شود و خانه‌های فرسوده و دیوارهای کمرخمیده دارند. مسئولان شهری در یک سال اخیر با حمایت شورای اسلامی شهر تهران سعی کردند در قالب طرح «کوچه دوستی» دستی به سر و صورت این کوچه‌ها کشیده و با رنگ‌آمیزی در و دیوارها، آسفالت کوچه‌ها و نهرسازی، امید به زندگی را بین ساکنان آنها افزایش دهند. این طرح در همه مناطق و به‌ویژه مناطق جنوب تهران اجرا شده و قرار است ادامه داشته باشد.
- همه پیشقدم شدند
«مهوش صابری» از خیّران و عضو شورایاری محله خزانه بخارایی است. او عنوان می‌کند: «تا همین اواخر بعضی از همسایه‌ها زباله خانگی خود را سر کوچه رها می‌کردند. این مسئله باعث رنجش و آزار و اذیت همسایه‌ها بود، اما از زمانی که اینجا نونوار و زیبا شده دیگر کسی زباله سرکوچه نمی‌گذارد. انگار این افراد متوجه رفتار اشتباه خود شده‌اند و می‌خواهند هم خودشان و هم دیگران از زیبایی محله‌شان لذت ببرند. این طرح شهرداری در این زمینه تأثیرگذار بوده است.» صابری اضافه می‌کند: «اهل محل تصور نمی‌کردند که با چند سطل رنگ و تعدادی قلم‌مو محله‌شان این‌قدر زیبا و بانشاط شود. دیوارهایی که پیش از این جز فرسودگی و سیاهی چیز دیگری نداشت، اکنون چنان چشمنواز و زیبا شده که هر رهگذری از دیدن‌شان لذت می‌برد. جالب اینکه در این کار مردم با شهرداری همکاری کردند، یعنی شهرداری با هزینه خودش تعدادی رنگ و قلم‌مو را بین اهالی پخش کرد تا در و دیوار خانه‌های‌شان را خودشان رنگ‌آمیزی‌کنند. شاید اگر این اتفاق نمی‌افتاد کسی سال‌ها برای رنگ‌آمیزی دیوارها قدم برنمی داشت و محله‌مان هر روز فرسوده و زشت‌تر می‌شد.»
این بانوی فعال ادامه می‌دهد: «در روزهای اول اجرای طرح کوچه دوستی تعدادی از اهالی مخالف بودند و فکر می‌کردند با نصب این داربست‌ها و شروع کار حسابی به دردسر می‌افتند، اما زمانی که متوجه شدند این کار به نفع همه ساکنان است و هر روز تغییرات خوبی را در محل زندگی‌شان می‌دیدند، برای رنگ‌آمیزی در و دیوارها پیشقدم شدند و با شهرداری همکاری کردند.»
«هیلدا صنعت‌کار» شهروند فعال محله باغ آذری است. صنعت‌کار می‌گوید: «در اجرای پلاک به پلاک کوچه دوستی شهروندان از رنگ‌های گرم و شاد برای رنگ‌آمیزی در منازل و دیوارساختمان‌ها استفاده کردند و در انتخاب رنگ‌ها اختیار کامل داشتند و این مسئله بیش از همه چیز باعث خوشحالی و رضایت اهالی شده بود. وسایل کار اهالی مثل رنگ وقلم‌مو توسط شهرداری و دفتر توسعه محله باغ آذری آماده و حتی در زیرسازی دیوارهای فرسوده از بنا و استادکار محلی استفاده شده بود. می‌توان گفت که این کار در هر کوچه بین ۲ هفته تا ۲۰ روزطول کشید.»وی با اشاره به بازخوردهایی که از نزدیک شاهد آن بوده می‌گوید: «احساس اهالی این است که از وقتی این کوچه‌ها رنگ‌آمیزی شده، حس مسئولیت‌پذیری خانواده‌ها نسبت به محل زندگی‌شان بیشتر شده و حسابی مراقبند تا محله‌شان همیشه تمیز و زیبا باقی بماند.»
- مردم برای تماشا می‌آیند
یک نمونه دیگر از طرح کوچه دوستی را می‌توان در خیابان شهید اکبر سوری منطقه ۱۷ دید که در آن درودیوار خانه‌های قدیمی کوچه شهید جهانگیر استادی رنگ‌آمیزی و به فضایی دلنشین تبدیل شده است. رنگ‌آمیزی این کوچه با تلاش شهرداری منطقه ۱۷ و با کمک اهالی انجام شده و دیگر خبری از آن کوچه کم‌عرض با در و دیوارهای بدمنظر نیست. در کنار این اقدام، ۳ نهال به یاد ۳ نفر از ساکنان این کوچه هم که به دلیل ابتلا به بیماری کرونا از دنیا رفته‌اند، غرس و به یاد مرحومان «محرم حضرت قلی‌زاده»، «حجت‌الله شریفی» و «نجمه زرگری» در ابتدای کوچه به دست اعضای خانواده آنان کاشته شده است. «رسول سرخانی‌سلمانی» از ۸ سال پیش ساکن کوچه شهید جهانگیر استادی شده است. از رنگ‌آمیزی نماهای این کوچه خرسند است و می‌گوید: «قبل از این کمتر کسی رغبت می‌کرد وارد این کوچه شود چون کم‌عرض بود و نمای خانه‌ها نیز طوری بود که باعث اغتشاش بصری می‌شد، اما اینک وضعیت فرق کرده و از کوچه‌ها و محله‌های دیگر برای تماشا به اینجا می‌آیند. با اجرای این طرح، کوچه ما وضعیت مناسبی پیدا کرده و زیبا شده است.»
- ایجاد حس تعلق به محل سکونت
«ذبیح‌الله زرگری» سال ۱۳۴۴ ساکن کوچه شهید استادی شده است. می‌گوید: «زمانی که اینجا ساکن شدم بیشتر زمین‌های منطقه ۱۷ بیابان بود. این کوچه هم باریک بود و خانه‌های کوچکی داشت، ولی مناسب کسانی بود که به دلیل درآمد و سرمایه کم می‌توانستند خانه‌ای در تهران بخرند. وضعیت کوچه نامناسب بود و آرزوی ساکنان رفتن از اینجا به کوچه و محلی با شرایط مناسب بود تا اینکه طرح کوچه دوستی اجرا شد و کوچه ما به معبری زیبا تبدیل شده که بقیه اهالی در آرزوی سکونت در یکی از خانه‌های آن هستند.»
«صادق اشرفی» اجرای طرح کوچه دوستی را در روزهای غم‌گرفته شهرمان به دلیل شیوع ویروس کرونا و از بین رفتن برخی از بیماران فعالیتی ارزشمند می‌داند و می‌گوید: «دیدن رنگ‌های متنوع در کوچه‌های کم‌عرض با خانه‌هایی قدیمی امید به زندگی را در بین ساکنان افزایش می‌دهد. اگر تا امروز کسی رغبت زندگی در این کوچه را نداشت، اینک به سکونت در اینجا افتخار می‌کند. مدیریت شهری با اجرای این طرح نشان داد که می‌توان با هزینه کم، کارهای بزرگی انجام و حس تعلق شهروندان به محل زندگی‌شان را افزایش داد.»
- کوچه سرو بهاری شد
سرتا سر کوچه «سرو» به وسیله بانوان و کودکان قد و نیم قد محله نعمت‌آباد با رنگ‌های بهاری رنگ‌آمیزی شده است. «سکینه رضالو» بانوی آذری‌زبانی که از ۳۰ سال پیش ساکن این کوچه است، با قدردانی از مدیران شهری منطقه ۱۹ برای اجرای طرح کوچه دوستی در کوچه سرو می‌گوید: «چندی پیش چند خانم از دفتر توسعه محله‌ای و شهرداری منطقه به اینجا آمدند و ما را در جریان طرح کوچه دوستی که رنگ‌آمیزی کوچه با مشارکت ساکنان آن بود، قرار دادند.
بعد از اعلام موافقت ما طرح به اجرا در آمد و خوشبختانه حالا این کوچه هم جزء کوچه‌های دوستی است که رنگ بهار به خود گرفته است.» رضالو در ادامه به پل عابرپیاده‌ای که ابتدای محله نعمت‌آباد قرار دارد، اشاره می‌کند و می‌گوید: «از شهرداری منطقه برای اجرای چنین طرحی ممنونم و تقاضا دارم مکانیزه شدن این پل عابرپیاده را، که رد شدن از روی آن برای ساکنان مسن خیلی دشوار است جزء دیگر برنامه‌های اولویت‌دار منطقه قرار بدهد.»
«آرزو هاشمی» یکی دیگر از بانوان جوان ساکن این کوچه است. او درباره اجرای طرح دوستی در کوچه‌اش می‌گوید: «مدتی قبل چند نفر از بانوان به کوچه ما آمدند و برای انجام این کار از ساکنان نظرسنجی کردند. با موافقت و اعلام مشارکت همسایه‌ها این طرح کلید خورد. مواد اولیه نقاشی را خودشان تهیه کرده‌اند و در صورت تمایل اهالی از کمک‌های آنها هم استقبال می‌کنند. با اجرای این کار کوچه خیلی زیباتر شده که بیش از همه ذوق و خوشحالی بچه‌های‌مان را به همراه داشته است.»
- برای آبادانی محله مشارکت می‌کنیم
خانه‌اش را به انباری برای قرار دادن وسایل کار اختصاص داده و در این مدت هرکاری از دستش برآمده از جابه‌جایی وسایل و آماده‌سازی تجهیزات تا گچکاری برخی نقاط فرسوده را به عهده گرفته است. «مجید محمدی» ساکن ۴۰ ساله این کوچه با بیان اینکه هدفش اجرای هرچه بهتر طرح بوده است، می‌گوید: «پیش از این در محله‌های دیگر با طرح کوچه دوستی آشنا شده بودم و همیشه دوست داشتم این طرح در کوچه ما هم کلید بخورد تا هم کوچه کمی از حالت فرسودگی خارج شود و هم بچه‌های محل از شادابی و نشاط حاصل از آن بهره‌مند شوند.»
«ستایش» دختر ۱۲ ساله‌ای است که در رنگ‌آمیزی کوچه سرو شرکت کرده است. این عضو شورای دانش‌آموزی با اشاره به اینکه از طریق مدرسه کم‌وبیش با طرح کوچه دوستی آشنا شده است، می‌گوید: «به‌طور کلی از مشارکت در امور اجتماعی لذت می‌برم. از نخستین روز که رنگ‌آمیزی کوچه ما شروع شد همراه پدرم برای کمک به اینجا می‌آیم و اگر نیازی به کمک باشد حتماً انجام می‌دهم.» «حسین عسگری» کاسب ۶۸ ساله و از ساکنان قدیمی این کوچه با اعتقاد به اینکه کوچه ورودی خانه است و زیبایی آن به اندازه زیبایی خانه اهمیت دارد، می‌گوید: «با اجرای این طرح کوچه سرو خیلی تمیز و زیباتر شده است. ما حاضریم هر کمکی از دست‌مان بر می‌آید انجام دهیم تا طرح‌های بیشتری برای آبادانی محله انجام شود.»
- کوچه‌های زیبا به انتخاب شهروندان
در منطقه ۲۰ کوچه‌های دوستی با پیشنهاد و نظر شهروندان انتخاب شده است. آنها پیشنهاد کرده‌اند در قالب طرح کوچه دوستی، دستی به سر و روی کوچه کوثر غربی یک در محله شیخ صدوق و کوچه شهید عنایتی در محله ۱۳ آبان کشیده شود تا رنگ و بوی تازگی به خود بگیرند. کوچه کوثر غربی بافتی فرسوده داشت و قدیمی بودن خانه‌ها و نبودن المان شهری، ظاهر آن را دلگیر کرده بود. در کوچه شهید عنایتی هم فرسودگی تعدادی از پلاک‌ها زیبایی پلاک‌های نوساز و امروزی را کمرنگ کرده و سبب شده رخت نو به تن این کوچه زیبنده به نظر نرسد. پس از اجرای طرح کوچه دوستی که با مشارکت بانوان و خانواده‌های محله‌ها انجام شد، کوچه کوثر غربی از محل تجمع معتادان به محل دورهمی اهالی تبدیل شد. دیوار خانه‌های فرسوده کوچه شهید عنایتی هم شکل و شمایل تابلوهای هنری را به خود گرفتند و نوجوانان محله برای گرفتن عکس یادگاری از نقاشی دیواری‌های کوچه استفاده می‌کنند.
هنوز این طرح در منطقه ۲۰ تکمیل نشده و قرار است در قالب این طرح محلی برای بازی بچه‌ها در کوچه شهید عنایتی ساخته شود و اهالی و مدیریت شهری برای حادثه‌خیز بودن انتهای این کوچه بن‌بست تدبیری بیندیشند. مشارکت و همدلی شهروندان و مدیریت شهری برای بانشاط کردن کوچه‌های فرسوده و دلگیر، برای اهالی محله ۱۳ آبان خوشایند و رضایت‌بخش بوده است. «امیر قربانی» از جوانان این محله است. او می‌گوید: «زمختی و ظاهر نامناسب دیوارهای قدیمی با رنگ‌ها و طرح‌های زیبا پوشیده شده و کوچه‌ها ظاهری شاد و بانشاط پیدا کرده‌اند.» اهالی کوچه شهید عنایتی از نقاشی‌های دیواری که با زحمت و ذوق و سلیقه آنها به وجود آمده‌اند، به خوبی مراقبت می‌کنند.
- به توانایی‌های اهالی توجه شده است
قربانی می‌گوید: «شهروندان نسبت به حفظ این نقاشی‌ها احساس مسئولیت می‌کنند و اجازه نمی‌دهند کسی با پاشیدن رنگ، نوشتن مطالب بر روی دیوار و... آنها را خراب کند.» او مشارکت شهروندان در طراحی و اجرای طرح‌های شهری را روشی برای افزایش حس مسئولیت‌پذیری آنها در مقابل شهر و محله می‌داند. «مجید دیدگاه» از دبیران شورایاری منطقه ۲۰ است. او می‌گوید: «اجرای چنین طرح‌هایی برای مناطق فرسوده جنوب تهران ضرورت دارد و باید به‌صورت گسترده در همه محله‌ها اجرا شود.» دیدگاه، بر این باور است که طرح کوچه دوستی احترام به توانمندی‌های شهروندان است و سبب افزایش حس تعلق شهروندان به محله‌ها می‌شود. او می‌گوید: «بسیاری از کوچه‌پسکوچه‌های منطقه ۲۰ شرایطی مشابه کوچه‌های شهید عنایتی و کوثرغربی یک دارند و اهالی آنها از اجرای چنین طرح‌هایی استقبال می‌کنند.»
«زهرا علمی» ساکن کوچه کوثر غربی است. او از نونوار شدن کوچه‌اش احساس خوبی دارد و معتقد است اگر فرصت و فضایی فراهم شود که اهالی در اداره و آراستن شهر به مدیریت شهری کمک کنند، شناخت آنها از مشکلات و محدودیت‌های مدیریت شهری بیشتر می‌شود و با مسئولان همدلی و همراهی بیشتری دارند.
- برای نشاط شهر و شهروندان
زهرا بهروز آذر: فضاهای شهری به‌عنوان مکان کار، زندگی و رفت‌وآمد شهروندان از گذشته مورد توجه مدیران، شهرسازان و مدیران شهری بوده است. یکی از شاخصه‌های کیفی در فضاهای شهری، گسترش تعاملات و روابط اجتماعی و مشارکت فعال طیف‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی شهروندان یک شهر است. خلق آثار هنری توسط زنان در محیط‌های شهری به‌عنوان ابزاری قدرتمند می‌تواند منجر به معنابخشی به فضا و ایجاد روابط قوی میان شهر، شهروند و محیط اجتماعی شود.
ترویج هنر در کالبد شهر، ضمن ایجاد و توسعه زیبایی بصری برای شهروندان، زمینه ارتقای تعلق محله‌ای، تقویت هویت مکانی و دلبستگی به مکان را برای شهروندان به دنبال دارد.
طرح کوچه دوستی با توجه به مشارکت شهروندان در اجرای آن، تأثیر بسزایی در کاهش هزینه‌ها و افزایش روحیه نشاط و شادابی شهروندان داشته است. فلسفه اجرای کوچه دوستی افزایش مشارکت اجتماعی زنان و کودکان با سوق دادن روحیه زیبایی، نشاط، حیات و امید از خانه‌ها به کوچه‌هاست و تعریف کوچه به‌مثابه خانه از دیگر اهداف اصلی این طرح محسوب می‌شود. بار اصلی این طرح به عهده زنان و کودکان بود و مدیریت و شورای‌شهر تهران نیز با در اختیار گذاشتن منابع، کار را برای آنها تسهیل کرد.
در این طرح در گام اول ویژگی‌های محله با مشارکت گروه‌های محلی تحلیل شده و موقعیت مکانی مناسب انتخاب می‌شود، سپس برای هر مکان به‌صورت جداگانه فراخوان مشارکت در طراحی و اجرای ایده داده شده و با تشکیل اتاق فکر با حضور ذینفعان محلی ایده‌های برتر انتخاب می‌شوند. تلاشمان بر این است که این طرح را در تعداد زیادی از کوچه‌های شهر اجرا کنیم.
در رویکردی که در این دوره بر شهرداری حاکم شده است بنا داشته و داریم تهران را از یک شهر سازه‌محور به یک شهر انسان‌محور تبدیل کنیم، تلاش بر این بوده است که شهر را با مشارکت خود شهروندان طراحی و زیست‌پذیر سازیم. طرح کوچه دوستی مصداق همین ادعاست. ؛ چراکه خود شهروندان تصمیم می‌گیرند چه طرح و نقشی روی دیوار کوچه‌شان حک شود و خودشان مجری کار می‌شوند.