همشهری آنلاین _ سحر جعفریان: آثاری که هریک محتوا و معانی‌ای را یدک می‌کشند و از سویی زیبایی را به معابر ارزانی می‌دارند. شهرداری منطقه ۹ در تازه‌ترین اقدام خود با حضور «غلامعلی حداد عادل»، مشاور عالی مقام معظم رهبری و رئیس فرهنگستان «زبان و ادب فارسی»، «محمدجواد حق‌شناس»، رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر، «فرهاد قریب»، فرزند پدر علم «زمین‌شناسی ایران» و «مطصفی موسوی»، شهردار منطقه، از سردیس «بدرالزمان قریب گرکانی»، ادیب «زبان شناس»، در خیابان «اجتماعی» رونمایی کرد. اقدامی که با تابلوکوبی این خیابان پر تردد به نام همین بانوی فرهیخته همراه بود. در این گزارش ضمن روایت بخش‌هایی از مراسم رونمایی سردیس، به بررسی تندیس‌ها و مجسمه‌های مناطق محدوده غربی تهران پرداخته‌ایم.
- در تکاپوی مراسم تابلوکوبی
خانه «مشق» محله «استادمعین»، از ساعت‌های نخستین یکی از روزهای اول تابستان، به محل رفت‌وآمد بسیاری از مدیران شهری و فرهنگی تبدیل شده است. بنرهای خوش‌آمدگویی و تبلیغات محیطی در هر کنج و گوشه‌ای از راهروها و سالن اصلی دیده می‌شوند. نیروهای خدماتی شهرداری به تکاپو افتاده‌اند و اسباب پذیرایی به سبک دوران «کرونایی» را مهیا می‌کنند. مهمانان و مدعوان یکی پس از دیگری وارد سالن آمفی‌تئاتر می‌شوند. صندلی‌های قرمز و مخملی سالن، یکی در میان با علامت‌های کاغذی به نشانه رعایت فاصله‌گذاری‌های فیزیکی مشخص شده‌اند. پک‌های بهداشتی بر روی میز قرار گرفته‌اند. موسیقی ملایمی به گوش می‌رسد. هر چند دقیقه یک بار، شهروندانی که در خانه مشق حضور دارند، سرک کشان جلو می‌آیند و از دلیل تجمع و آمد و شدها پرس‌وجو می‌کنند. یکی از میزبانان که از کارکنان شهرداری منطقه ۹ است، به گرمی پاسخ می‌دهد: «قرار است تابلوی سنگی و سردیس یکی از مفاخر خاندان بزرگ «قریب» در خیابان اجتماعی نصب شود.» عقربه‌های ساعت به ۱۱ که می‌رسد، سالن اصلی با نیمی از ظرفیت خود، پُر می‌شود. اکنون صدای مجری از میکروفن سالن به گوش می‌رسد که با واژگانی خوش آهنگ، خوش آمدگوی مهمانان است. قرائت سوره‌ای کوتاه از قرآن کریم و سپس همخوانی سرود «ملی ایران» در سالن طنین‌انداز می‌شود. مراسم به‌طور رسمی آغاز شده است و همه مهمانان ویژه از راه رسیده‌اند.
- خیابانی به نام بانویی فرهیخته
نخست به دعوت مجری مراسم، مصطفی موسوی، شهردار منطقه ۹، بر روی «سن» می‌رود تا مختصری از مراسم نامگذاری و تابلوکوبی خیابان اجتماعی بگوید. موسوی با مرور تاریخچه این خیابان، سخن آغاز می‌کند: «پادگان «قدس» یا «جی» به دوره «رضاشاه» و خیابان معروف «نظامی» آن سال‌ها باز می‌گردد که حوالی قلعه جی راه‌اندازی شده بود. پادگانی با وسعت قابل توجه که سال‌هاست فعالیت نظامی ندارد و شهرداری منطقه در دوره‌های مختلف، جلساتی را با نیروی زمینی ارتش و وزارت دفاع برگزار کرده است تا از ظرفیت آن به نفع سرانه‌های شهری و ترافیکی منطقه و به‌ویژه محله تقریباً بن‌بست «امامزاده عبدالله» (ع) و «سی‌متری جی»
بهره‌گیرد. این اتفاق نیک پس از رفع معارضات مختلف، اواسط سال ۱۳۹۹ به وقوع پیوست و خیابان اجتماعی با ۴ باند در طول بیش از ۸۵۰مترمربع افتتاح شد. از همان ابتدا با هماهنگی‌ها و برنامه‌ریزی‌های به عمل آمده، قرار شد ۲ باند حاشیه‌ای این خیابان، کاربری اجتماعی با هدف رویدادسازی و فراهم‌آوری محل مناسب برای اجرای برنامه‌ها و طرح‌های متنوع شهری داشته باشد. در مرحله بعد، موضوع نام این خیابان تازه به بهره‌برداری رسیده، پیش آمد. خیابان «استاد معین جنوبی»، خیابان «مردم» و خیابان «ادب و هنر» از جمله نام‌های پیشنهادی بود که در نهایت از بین نام‌های ارسالی به شورای‌شهر تهران، نام و عنوان «بدرالزمان قریب» بانوی زبان‌شناس و تأثیرگذار در احیای زبان، برگزیده شد. بانوی فرهیخته ایرانی که با توجه به احداث اندیشه‌سرای «عبدالکریم قریب» و موزه سنگ‌شناسی «فرهاد قریب»، چندان غریب و جدای از فضای منطقه نبوده و نیست.»
- نام‌هایی با پشتوانه علمی و فرهنگی
سخنران بعدی، به دعوت مجری «فرهاد قریب» فرزند «عبدالکریم قریب» (پدر علم زمین‌شناسی ایران) است. قریب ضمن تشکر از اقدام شهرداری منطقه برای پیشنهاد و پیگیری ثبت‌نام این خیابان مهم و تأثیرگذار به نام و یاد بدرالزمان قریب، می‌گوید: «نام‌هایی که پشتوانه فرهنگی و علمی دارند می‌توانند در همین حوزه در فضای شهر اثربخش باشند. اینکه با دیدن نام مفاخر ملی بر روی تابلوهای معابر، شهروندان کنجکاو شوند و به مطالعه و کنکاش درباره نام آن شخصیت بپردازند، یعنی به نوعی افزایش آمار سرانه مطالعه که متأسفانه در وضعیت نگران‌کننده‌ای قرار دارد. با همین اقدامات به ظاهر کوچک می‌توان در بلند مدت، اثری مثبت گذاشت و به آینده‌ای با نسلی فرهیخته امیدوار بود. همچنان که بانو بدرالزمان‌قریب نیز از کوتاه‌ترین و کمترین اوقات خود برای مطالعه و علم‌اندوزی، به سادگی نمی‌گذشت. تأثیری که ایشان در احیای یک زبان کهن و فراموش شده ایرانی داشتند، استحقاق چنین ثبت و نوعی از ماندگاری را داشت. امیدوارم تأثیر یاد ایشان در محله و خیابان جاری باشد.»
- شورای نامگذاری نبودیم!
پس از پخش کلیپ کوتاهی از همه رویدادها و برنامه‌های اجرا شده در خیابان بدرالزمان قریب، نوبت به سخنرانی محمدجواد حق‌شناس، رئیس کمیسیون فرهنگی شورای‌شهر تهران می‌رسد. حق‌شناس یکی از وظایف مهم شورای اسلامی شهر را نامگذاری مناسب و درخوراماکن و معابر می‌داند: «نام نیکو بر معابر شهر نهادن، از جمله وظایف ضروری شورای‌شهر در هر دوره از مدیریت شهری است که در این پنجمین دوره شورای‌شهر نیز با توجه به مبنا قرار دادن حوزه فرهنگ و ادب، این امر با دقت بیشتری انجام شد. این دقت را تاکنون در کیفیت و نه در کمیت نام‌های برگزیده از سوی این شورا شاهد بودیم. همچنان که در دوره‌های پیشین به‌طور میانگین، رقمی بالغ بر ۵ هزار در نامگذاری و تغییر نام معابر صورت گرفته است. اما در این دوره، نزدیک به ۶۰۰ مورد نامگذاری ثبت شده که در رأس آن نام شهدا با ۴۵درصد، سپس نام مفاخر علمی و فرهیختگان حوزه ادب پارسی و هنر بوده است. بنابراین به‌رغم انتقادهای فراوان به این دوره، ما شورای نامگذاری نبودیم! انتخاب نام نخستین بانوی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی ایران، ویژه یکی از معابر منطقه ۹، آخرین نامگذاری در دوره پنجم بوده است.»
- سهم بانوان شایسته در شهر محفوظ است
بخش ویژه سخنرانی مراسم تابلوکوبی و نصب سردیس در خیابان اجتماعی، به غلامعلی حدادعادل، مشاور عالی مقام معظم رهبری و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی اختصاص داده می‌شود. حدادعادل با اشاره به اهمیت توجه به فرهنگ و ادب در حوزه مدیریت شهری، می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، تغییر نام معابر و اماکن شهری است که گواهی بر تغییر ارزش‌ها و فرهنگ در جامعه است. ارزش و فرهنگی که برای بانوان خدمتگزار و شایسته نیز به اندازه مردان خدمتگزار و نمونه، سهم در ماندگاری قائل است و آن را در شهر محفوظ می‌داند. این سهم، هم به حفظ ریشه هویت‌ها و هم به ماندگاری الگوهایی می‌پردازد که با یادآوری به شکل و شمایل تندیس و سردیس در شهرها، شهروندان را در مسیر علم و فرهنگ قرار می‌دهد.
این مهم در مناطق جنوبی شهر که همواره خاستگاه «نام آوران» و «افتخارآفرینان ملی» بوده است، باید با جدیت بیشتری پیگیری شود تا به نوعی تکریم و تقدیر از مفاخر صورت پذیرد. اتفاق خوبی که اینک در منطقه ۹ شاهد آن هستیم.» با پایان مراسم سخنرانی، مهمانان به سوی جایگاه نصب سردیس بدرالزمان قریب در تقاطع خیابان‌های اجتماعی و استادمعین راهی می‌شوند تا رونمایی از سردیس و تابلوی خیابان انجام شود.
- بدرالزمان قریب کیست؟
بدرالزمان قریب گرکانی، یکم شهریورماه سال ۱۳۰۸ شمسی، در روستای «گرکان» اراک دیده به جهان گشود. او از نوادگان «شمس‌العلما قریب گرکانی» بود که تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را با گرفتن دیپلم «علوم طبیعی» به پایان رساند. اما علاقه‌اش به ادبیات فارسی او را به دانشکده «علوم انسانی تهران» کشاند. با گرفتن بورسیه دانشگاه «پنسیلوانیای آمریکا»، مدتی بعد برای ادامه تحصیل در رشته «زبان‌های باستانی»، راهی فرنگ شد. موفقیت‌های روزافزون این بانوی شایسته، درجات مهم علمی به‌ویژه در حوزه پژوهش و تحقیق زبان‌های خاموش مانند زبان «سُغدی» (زبان تکلم شمال شرق ایران باستان) از جمله توفیقات و افتخارات او بود. بدرالزمان قریب پس از سال‌ها تدریس و تألیف، در سال ۱۳۷۷ به‌عنوان عضو پیوسته فرهنگستان «زبان و ادب فارسی» و در سال ۱۳۷۸ با عنوان سرپرست گروه گویش‌شناسی فرهنگستان به فعالیت پرداخت.
آثار او در حال حاضر به‌عنوان منابع مرجع ومعتبر در دانشگاه‌های داخلی و خارجی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. کسب جوایز ارزنده ملی و بین‌المللی، دریافت عناوینی مانند «چهره ماندگار ایران» و چهره «تأثیرگذار فرهنگی و ادبی»، از جمله افتخارات این بانوی ایران زمین است. خانم قریب مردادماه پارسال درگذشت.
- از تندیس و سردیس‌های مناطق غربی تهران، چه خبر؟
به بهانه نامگذاری خیابان بدرالزمان قریب و نصب سردیس ایشان در منطقه ۹، به بررسی مختصر کمی و کیفی المان‌های شهری از جمله تندیس و سردیس‌های شخصیتی و موضوعی در معابر مناطق غربی پایتخت می‌پردازیم.
منطقه ۹
- از تندیس «معین» تا تندیس شهید
۱۰ تندیس و سردیس شخصیتی و ۱۶ مجسمه موضوعی در معابر منطقه ۹ جانمایی شده‌اند. مهم‌ترین المان‌های زیبایی شهری منطقه، شامل سردیس «محمد معین»، فرهنگ‌نویس و مشهور به «استاد معین» در بلوار استاد معین، تندیس «شهید» در مقبره شهدای گمنام منطقه، تندیس‌های چوبی «آزادی» در خیابان سی‌متری جی و اینک سردیس «بدرالزمان قریب» در خیابان اجتماعی است. استقبال شهروندان از تندیس و سردیس‌های مختلف در این منطقه، فعالیت مدیران شهری در این حوزه را شتاب بخشیده است.
منطقه ۵
- «میرزاکوچک‌خان جنگلی در بزرگراه شهید همت
پنجمین تکه از محدوده غرب شهر با توجه به وسعت مساحتش تعداد بسیاری از تندیس‌ها و سردیس‌های ملی، مذهبی و تاریخی را در خود جای داده است. ۱۵۳ تندیس، سردیس و مجسمه، حاصل هنر و خلاقیت هنرمندان بسیاری است که در این منطقه به یادگار مانده‌اند. حدود ۷۰ اثر از آنها به سبب اشتراک بخش‌هایی از بوستان «جوانمردان» با منطقه ۲۲، بین مناطق ۵ و ۲۲ مشترک است. شاخص‌ترین تندیس‌ها در این منطقه «میرزا کوچک خان جنگلی» در بزرگراه شهید همت، «معراج» در جنت‌آباد، خیابان مخبری، «انسان و فضا» در بلوار اباذر و «ساعت آفتابی» در میدان صادقیه نصب شده‌اند.
منطقه ۲۱
- کمال‌الملک در ورودی غربی پایتخت
در منطقه ۲۱ پایتخت، ۱۹ تندیس شخصیتی و موضوعی نصب شده است که شاخص‌ترین آنها تندیس «رئیسعلی دلواری» در بوستان دلواری، سردیس «کمال الملک» در میدان کمال الملک، مجسمه موضوعی «شهید» در بوستان وردآورد است.
منطقه ۲۲
- دورهمی مفاخر در جوانمردان
در این منطقه، ۲ مکان تندیس‌های شخصیتی و موضوعی را در خود جای داده‌اند. مکان نخست، «مقبره شهدای گمنام» منطقه است که سردیس ۲ شهید منطقه آنجا نصب شده است. مکان دوم با تندیس‌های فراوان بوستان جوانمردان است که در بین مناطق ۲۲گانه تهران نیز به بوستان «تندیس‌ها» شهرت دارد. در این بوستان سبز، بیش از ۷۰ تندیس، سردیس و مجسمه موضوعی در معرض دید شهروندان قرار گرفته است. البته ۴ تندیس از افتخارآفرینان ملی، «قوم بختیاری» نیز به‌زودی در پیاده‌راه حاشیه دریاچه «شهدای خلیج‌فارس» نصب خواهد شد. المان‌های شهری دیگری که حجمی و فرمی هستند، تعدادشان در این منطقه به بیش از ۲۰ عنوان می‌رسد.
- هویت و خاطره‌های جمعی با تندیس‌ها حفظ می‌شود
یکی از بدیهی‌ترین تأثیرات ورود هنرهای تجسمی به فضاهای شهری، حفظ و تقویت هویت تاریخی و اجتماعی است. «مهدی امانی»، کارشناس ارشد شهرسازی، با بیان این مطلب می‌گوید: «یک شهر و یا یک محله را بدون المان‌های زیبا شناسانه و هنری مانند تندیس‌ها و مجسمه‌ها در نظر بگیرید. در چنین شهر و محله‌ای، خبری از زیبایی و بازگویی هنری هویت نیست و به مرور زمان، ساکنانش از حس تعلق خاطر و روحیه جمعی خالی می‌شوند. حسی که یکی از ارکان مهم در نگهداشت شهر و محله به شمار می‌آید.» امانی ادامه می‌دهد: «هنر تندیسگری و مجسمه‌سازی در قالب حجمی، موضوعی، پیکر انسانی و فرم‌های هندسی و انتزاعی، همگی برای تأثیرگذاری بیشتر به عواملی مانند ضریب بالای شبیه‌سازی، مکان‌یابی مناسب و کیفیت استاندارد نیاز دارند. درباره سردیس بدرالزمان قریب نیز می‌توان گفت که این تندیس جزو نخستین مجسمه‌های بانوان در شهر تهران با فرم و محتوای، یک شخصیت فاخر ادبی فرهنگی است.»