بررسی‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که انسان‌ها از هزاران سال قبل تریاک و حشیش را شناسایی و از آن استفاده می‌کرده‌اند و این مسئله در ادبیات بعضی از تمدن‌ها از جمله یونان و روم‌باستان، قابل مشاهده است.
موادمخدر در بعضی از فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌ها آن‌چنان ریشه دوانده که نمی‌توان به راحتی با آن مبارزه و ریشه آن را قطع کرد. به عنوان نمونه، دیده شده که بعضی از اقوام در گذشته نه‌چندان دور، آلات استعمال موادمخدر را به عنوان یکی از اقلام جهیزیه عروس به خانه بخت می‌فرستادند. لذا با توجه به این مسئله باید اذعان داشت که مبارزه با این پدیده شوم که ریشه در تاریخ دارد، به سادگی و با برنامه‌های یک‌جانبه‌نگر ممکن نبوده و باید ضمن برنامه‌ریزی دقیق تمامی زوایای پیچیده آن مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته و سپس دست به مبارزه همه‌جانبه زد.
توجه به امر پیشگیری، رویکرد اساسی و مهمی در حوزه موادمخدر است که باید مدنظر مسئولان امر قرار گیرد. همان‌گونه که بررسی‌ها نشان داده هرگونه هزینه در امر پیشگیری باعث می‌شود تا 20برابر هزینه در درمان، صرفه‌جویی شود و اهمیت آن زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم سالانه حدود 10هزار میلیارد تومان از طریق قاچاق موادمخدر به جامعه خسارت وارد می‌شود؛ در صورتی که این رویکرد مورد توجه قرار گیرد، می‌توان انتظار داشت تا افراد در زیر باران موادمخدر خیس نشوند که البته این مسئله نیازمند مصون‌سازی و واکسینه‌کردن افراد جامعه است.
برای این منظور دستگاه‌های متعددی فعالیت دارند، مانند: آموزش و پرورش، وزارت علوم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی، سازمان بهزیستی و دیگر سازمان‌های فرهنگی و اجتماعی کشور. در این بین، مسجد به عنوان یکی از نهادهای مذهبی و اجتماعی که پایگاهی قوی در بین آحاد جامعه دارد، این توان را داشته و می‌تواند در امر مبارزه با اعتیاد و پیشگیری از آن، اثر مطلوب و مناسبی داشته باشد که البته لازمه آن، بهره‌گیری صحیح از تمامی ظرفیت‌های این پایگاه مردمی است.
از دیدگاه مذهبی، مسجد جایگاهی است برای تزکیه‌نفس و پرواز به ملکوت. مسجد مکان مقدسی است که در آن با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد. البته برای مسلمانان مسجد تنها محل عبادت نیست، بلکه مکانی است که همیشه به عنوان مرکزی برای اجتماعات به کار رفته است و در آنجا مسلمانان برای منظورهایی غیر از عبادت نیز جمع می‌شده‌اند، به همین دلیل لغت دیگری با عنوان «جامع» که از کلمه جمع شدن مشتق شده است برای مسجد به کار می‌رود.
جایگاه سیاسی، اجتماعی و آموزشی مساجد:
از همان آغاز اسلام، از مسجد علاوه بر وظایف دینی و الهی، استفاده‌های دیگر نیز شده است. آثار به‌جای مانده نشان می‌دهد که در اوایل اسلام مجسد کانون تمام فعالیت‌های اجتماعی بوده و به عنوان محلی استراتژیک توسط مسلمانان مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت و مکانی بود برای تصمیم‌گیری در مورد تمامی مسائل مهم امت اسلام.
از منبر و محل موعظه، مسائل دینی و وظایف حکومتی اعلام می‌شد. در داخل چهار دیواری آن قضاوت اجرا می‌شد. روی کف مسجد وعاظ و معلمین در حالی که اطراف آنها را کودکان و بزرگسالان احاطه می‌کردند نشسته و به تعلیم و آموزش مشغول می‌شدند. مساجد همچنین محلی بود برای پناهگاه مسافران، محل توزیع غذا برای فقرا و محلی برای آموزش افراد. از پیامبر(ص) نقل می‌کنند: «کسی که به منظور یاد دادن یا یاد گرفتن وارد مسجد می‌شود، مانند مجاهدی است که در راه خدا نبرد می‌کند.» این فرمایش رسول‌اکرم بیانگر نقش و جایگاه مسجد به عنوان مرکز آموزش است. در آیین اسلام از ابتدا آموزش با مسجد در ارتباط بوده و انجام تحصیلاتی که اسلام مشوق یادگیری آنها بوده به عهده مساجد بود.
مسلمانان به مسجد نه‌تنها از لحاظ معنوی بلکه از لحاظ یادگیری و آموزشی نیز نگاه ویژه‌ای داشته‌اند و به طور کلی مسجد برای بسیاری از مومنان بهترین محل آموزش بوده و در این میان وجود کتابخانه در مساجد اسلامی، نشانگر نقش و اهمیت آموزش است. حضرت رسول به‌گونه‌ای مسجد را از نظر معنویت و برکت آراستند که حضرت علی(ع) مسجد را در روایتی به عنوان کانون که هشت نوع منفعت و سود به انسان می‌رساند معرفی کردند که عبارتند از: یافتن برادر دینی در راه خدا که از او سود معنوی و بهره الهی نصیبش می‌شود، یا دانش جدید و تازه، یا آیه‌ای استوار و محکم، یا مهر و رحمتی قابل انتظار، یا سخنی که او را از گمراهی و ضلالت برگرداند، یا شنیدن حقیقتی که او را به سوی راه خدا راهنمایی کند، یا نگاهی را از ترس خدا یا شرم از او ترک کند.
در بین ایرانیان نیز مسجد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. بی‌شک مسجد در طول حیات خود خدمات ارزنده‌ای به ملت ایران ارائه کرده است. با نگاهی به تاریخ سیاسی ایران در می‌یابیم که مسجد پایگاهی است برای مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی رژیم ستمشاهی و محلی برای استعمارستیزی. سنگ‌بنای مبارزات در این محل گذاشته شد و مبارزین جمهوری اسلامی ایران در این پایگاه با استعمار و رژیم ستمشاهی به مبارزه برخاستند.
به طور کلی امور فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... از جمله فعالیت‌هایی هستند که در گذشته و حال مورد توجه متولیان مساجد بوده و اکنون که حدود سه دهه از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی می‌گذرد همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است.
مسجد پایگاهی برای مبارزه با اعتیاد:
با توجه به اینکه اکثر مناطق شهری و روستایی کشور دارای مسجد هستند و بسیاری از افرادی برای انجام فرایض دینی خود به مساجد مراجعه می‌کنند، لذا مسجد فرصت مناسبی برای هرگونه برنامه‌ریزی، خصوصا مبارزه با موادمخدر و اعتیاد فراهم می‌کند. به‌طور کلی مسجد به دو روش مستقیم و غیرمستقیم می‌تواند در امر مبارزه با اعتیاد و موادمخدر به‌کار گرفته شود. نظر به اینکه بسیاری از افراد در اثر ناآگاهی و بدون شناخت عوارض و آثار موادمخدر، دست به استعمال آن می‌زنند، در روش مستقیم می‌توان به افراد آثار مخرب هر یک از مواد را از نظر جسمی، روانی، خانوادگی، شغلی و... آموزش داد و آنها را با معضلات موادمخدر آشنا کرد. ضمن اینکه اگر خانواده‌ها با آثار و نشانه‌های اعتیاد آشنا شوند، می‌توانند قبل از حاد شدن اعتیاد فرزندانشان، نسبت به درمان آنها اقدام کنند.
از طرفی تحقیقات نشان می‌دهد به‌طور میانگین حدود دو میلیون معتاد در جامعه ایران وجود دارد. از سویی دیگر آمارها بیان می‌کنند که سن اعتیاد پایین آمده و در سال گذشته به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. همچنین تحقیقات به عمل آمده حکایت از آن دارد که 55درصد مصرف‌کنندگان، بدون هیچ انگیزه‌ای دست به استعمال مواد زده‌اند و بدون اینکه دلیل خاصی داشته باشند (حتی دلیل غیرمنطقی) زندگی خود را به سمت نابودی سوق داده‌اند (RSA). اینها بخشی از واقعیت جامعه امروز ایران است که نشان می‌دهد نسل جوان امروز با بحران هویت روبه‌روست و در تعیین الگوی زندگی خود با مشکلات جدی و اساسی دست به گریبان است و مسجد محل مناسبی برای این الگوسازی است.
از طرفی بسیاری از جوانان و نوجوانان بزهکار با اختلالات شخصیتی مواجه هستید و ریشه آن را می‌توان در محیط خانوادگی آنان جست‌وجو کرد. بی‌شک زیربنای شخصیت افراد از درون خانواده شکل می‌گیرد و نقش خانواده در پرورش روح و روان فرزندان غیرقابل کتمان است.
بنابراین با شرایطی که مساجد دارند، می‌توان آن را محل مناسبی برای آموزش والدین دانست، زیرا بسیاری از والدین برای انجام فرایض دینی خود به مسجد می‌روند و متولیان امر می‌توانند از این موقعیت نهایت استفاده را برده و در کنار آموزش مسائل دینی و شرعی به آموزش‌های ضروری نیز بپردازند. به عنوان مثال: بسیاری از والدین فکر می‌کنند که فرزند صالح و سالم کسی است که هرچه بگویند بپذیرد، در حالی که لازم است فرزندان یاد بگیرند در بعضی ازمواقع «نه» بگویند تا در صورت مواجهه با تعارف سیگار و موادمخدر بتوانند این توانایی را از خود بروز دهند. ضمن اینکه مسجد، محل بسیار مناسبی برای پاسخگویی به سؤالات خانواده‌ها خواهد بود. این موارد می‌تواند به عنوان بخشی از مبارزه غیرمستقیم مساجد در امر مبارزه با اعتیاد باشد.
علاوه بر این موارد، مساجد کارکردها و مزایای دیگری هم دارند که می‌تواند مورد استفاده برنامه‌ریزان قرار گیرد:
1. تقریبا در تمامی محله‌ها حداقل یک مسجد فعال وجود دارد که از نظر فضای فیزیکی امکان خوبی را برای اجرای هر برنامه‌ای فراهم می‌کند و دیگر نیاز به سرمایه‌گذاری در این زمینه نیست. در صورتی که مسجد محور برنامه‌ریزی‌ها قرار گیرد، می‌توان انتظار داشت که برنامه‌ها در سطح محلات قابلیت اجرا داشته باشند.
2. برای برگزاری هرگونه گردهمایی، لازم است تبلیغات فراوان و مخارج گزافی هزینه شود. در اوقات نماز، آحاد جامعه اعم از: پیر و جوان، زن و مرد و بزرگ و کوچک برای ادای فریضه در مسجد حضور پیدا می‌کنند خصوصا در مناسبت‌های خاصی مانند ایام محرم، اربعین و در زمان برگزاری جشن اعیاد، افراد بیشتری در مساجد حضور می‌یابند. این گردهمایی بدون هرگونه هزینه‌ای صورت می‌گیرد و در صورت برنامه‌ریزی دقیق و صحیح می‌توان از این فرصت‌ها برای آگاهی بخش در زمینه مبارزه با اعتیاد و اجرای برنامه‌ها استفاده کرد.
3. معمولا در مساجد کانون‌های فرهنگی و مذهبی فعالیت داشته و اعضایی را جذب کرده‌اند، لذا برای برنامه‌ریزان فرصت مناسبی است تا از آن به نحو مطلوبی بهره‌برداری کنند.
4. مسجد پایگاهی قوی در بین آحاد جامعه دارد و معمولا مردم هر محله نسبت به مسجد محل خود تعصب خاصی دارند و این فرصت مناسبی را فراهم می‌کند تا از مشارکت مردمی در برنامه‌ها به نحو مطلوب استفاده شود.
5. بسیج به عنوان یک نهاد مردمی از دل مساجد بیرون آمده و در دوران دفاع مقدس ماموریت خود را به نحو احسن انجام داده است. با توجه به امکانات مناسبی که در اختیار بسیج قرار دارد، می‌توان انتظار داشت که در این جبهه هم به خوبی فعالیت کند.
6. در بعضی از مواقع الگو و نوع موادمخدر مصرفی محله‌ها با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال: در بعضی از محل‌ها از مواد افیونی و در بعضی دیگر، از مواد روان‌گردان بیشتر استفاده می‌شود. بنابراین با شناسایی و ظرفیت‌های هر محله، می‌توان آموزش مختص آن را در دستور کار قرار داد.
7. فضای روحانی مساجد به گونه‌ای است که بسیاری از افراد در زمان حضور، برای لحظاتی هم که شده تحت تاثیر این فضای ملکوتی قرار می‌گیرند و بسیارند افرادی که برای یک‌بار و به صورت اتفاقی در این مکان مقدس قدم گذاشته و مسیر زندگی خود را تغییر داده‌اند. اگر می‌خواهیم افراد بیشتری این تجربه روحانی را داشته باشند، باید در اداره مساجد خود تجدیدنظر کنیم و آن را از حالت سنتی خارج کرده و به روز کنیم تا افراد بیشتری جذب این محیط شوند.
8. رابطه افراد با دوستان ناباب، میزان گرایش آنها را به کار خلاف خصوصا سوءاستفاده از موادمخدر، دوچندان می‌کند. در صورتی که بتوان جوانان و نوجوانان بیشتری را به مساجد جذب کرد، به صورت غیرمستقیم از این رابطه نامیمون جلوگیری خواهد شد.
نتیجه
از عصر حاضر با عنوان عصر اطلاعات و ارتباطات نام برده می‌شود. ارتباطات به واسطه ظهور دستگاه‌های پیشرفته مخابراتی و ارتباطی متحول شده و تبادل اطلاعات با سرعت سرسام‌آوری صورت می‌گیرد. اینترنت و ماهواره مرزهای جغرافیایی را درهم شکسته و باعث دگرگونی فرهنگ‌ها شده‌اند، با وجود نتایج مثبت قابل توجه، این روند در برخی زمینه‌ها نتایج زیانباری نیز داشته است.
تضعیف فرهنگ‌های ملی و بومی از آن جمله است و آثار مخرب آن بیشتر نصیب کسانی می‌شود که به جای تاثیرگذاری، تاثیرپذیری داشته‌اند. به عنوان نمونه، می‌توان به فعالیت حدود 16هزار سایت اینترنتی غیراخلاقی و تبلیغ مصرف انواع موادمخدر و روان‌گردان اشاره کرد که از خلال توسعه این شبکه جهانی به وجود آمده است، لذا راهی جز مقابله و مبارزه نیست. در این میان مسجد می‌تواند به عنوان هسته مرکزی این مبارزه قرار گرفته و به رسالت انسان‌سازی خویش بپردازد. یادمان باشد که در گذشته مسجد محور تمامی فعالیت‌های مسلمین بوده، بنابراین با احیای دوباره سنت پیامبر عظیم‌الشأن و با توسعه فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی مساجد می‌توان به نتیجه دلخواه رسید.
باید کاری کرد که جوانان نگاه تک‌بعدی صرف به مسجد نداشته و با حضور خود رونق بیشتری به مساجد بدهند. به همین منظور پیشنهاد می‌شود:
1. توسعه فضاهای ورزشی مساجد با ایجاد باشگاه و امکانات و ابزارآلات مدرن ورزشی برای افزایش روحیه سرزندگی و نشاط در جوانان.
2. توسعه فضاهای فرهنگی با تشکیل کلاس‌های مختلف آموزشی و همچنین ایجاد کتابخانه مجهز.
3. برگزاری اردوهای تفریحی و زیارتی صرفا برای خانواده‌ها جوانان و نوجوانان که باعث افزایش همبستگی، صمیمیت و شناخت بین خانواده‌های محل خواهد شد.
4. ارائه خدمات مشاوره‌ای در زمینه‌های خانوادگی، ترک اعتیاد و... در مساجد.
5. برنامه‌ریزی برای آموزش انواع مهارت‌های زندگی به افراد.
6. برنامه‌ریزی برای آموزش مهارت‌های فرزندپروری به والدین.
7. برنامه‌ریزی آموزش مشخصه‌ها و نشانه‌های اعتیاد به والدین، برای شناسایی و جلوگیری از پیشرفت احتمالی اعتیاد فرزندان.
8. تبلیغ فعالیت‌های مساجد در محل، به منظور جذب بیشتر افراد.
منابع:
* مکی‌السباعی، محمد (1373)، نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکوئی (تهران: گروه انتشارات سازمان فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ اول).
* انصاریان، حسین (1386)، فرهنگ مهرورزی (قم: نشر دارالعرفان،چاپ سوم).
* تحقیق RSA (1386)