آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او. قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه ۴ تهران که پرجمعیت‌ترین و وسیع‌ترین منطقه پایتخت است (بدون لحاظ کردن حریم مناطق دیگر)، گذشته از محله‌های اعیان‌نشینی چون پاسداران و ضرابخانه، محله‌های پرآسیبی مثل شمیران‌نو و خاک‌سفید را نیز در بر می‌گیرد. به همین دلیل، مشکلات و مسائل محله‌های مختلف این منطقه از نظر نوع و کمیت و کیفیت تفاوت‌های آشکاری با هم دارند. به لحاظ هویتی نیز، محله‌های این منطقه دارای شدت و ضعف هستند؛ پاسداران، تهرانپارس، لویزان و مجیدیه از محله‌هایی‌اند که هویت و انسجام محلی استواری دارند و خاک‌سفید، حکیمیه، شمیران‌نو از این منظر در وضع مطلوبی به سر نمی‌برند.
این منطقه از شمال به بزرگراه شهید سرلشکر بابایی، از جنوب به بزرگراه رسالت و خیابان دماوند، از شرق به جاده تلو و لشکرک و از غرب به خیابان پاسداران و خیابان دکتر شریعتی محدود می‌شود و شرقی‌ترین بافت مسکونی شهر تهران به‌شمار می‌آید. در گذشته، بسیاری از محله‌ها این منطقه به‌صورت روستای بسیار کوچک یا بخشی از اراضی آنها به حساب می‌آمدند.
از نظر تاریخی ریشه‌های این منطقه به اردوگاه‌ها، شکارگاه‌ها و تفریحگاه‌های دوره قاجار می‌رسد و در آن دوره محدوده خاک‌سفید به‌عنوان بارانداز کالا استفاده می‌شد. این منطقه در دوره‌های بعدی نیز به‌عنوان مکانی مناسب برای استقرار کاربری‌های نظامی به کار گرفته شد و اراضی نظامی ۱۷درصد از اراضی منطقه را تشکیل داده‌اند. پس از سال ۱۳۰۰ بخش عمده اراضی منطقه به تصرف مراکز نظامی و کارخانجات آنها درآمد و بخشی از اراضی حریم امنیتی پادگان و زاغه‌های مهمات تعریف شد. با این حال به مرور ساخت‌وسازهای بسیاری انجام شد. در دهه ۳۰ محله نارمک ساخته شد و در دهه ۴۰ شمیران نو، اوقاف مجیدیه، تهرانپارس و سایر نقاط شکل گرفتند.
در دهه ۵۰ و پس از انقلاب اراضی کاظم‌آباد، ده نارمک و محدوده خاک‌سفید با کیفیت پایین ساخت‌وساز به منطقه اضافه شدند و معضلات شهری منطقه ۴ به این بافت ناپایدار و غیررسمی باز می‌گردد (طرح تفصیلی منطقه ۴، ۱۳۸۴).
شکل‌گیری بیشتر محله‌ها به دهه‌های پنجاه و توسعه آنها به سال‌های پس از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد.
مهم‌ترین نکته درباره این منطقه و همچنین روستاهای قدیم آن این است که یکی از قدیم‌ترین مجتمع‌های زیستی اطراف شهر باستانی ری که اهمیت ویژه‌ای نیز دارد، در منطقه چهار کنونی قرار داشته است. این مجتمع زیستی باستانی همان روستای قدیمی مهران است که در جنوب غربی این منطقه واقع شده است. باغ مهران (ساختمان وزارت اطلاعات امروزی) را می‌توان قدیمی‌ترین باغ باقی‌مانده از روزگار باستان در پهنه شهر تاریخی ری دانست که این موضوع اهمیتی دوچندان به این محله و منطقه می‌دهد. مهران هم‌اکنون یکی از محله‌ها این منطقه است که نام خود را نیز از یکی از خاندان‌های قدیم ایرانیان به یادگار دارد.
از دیگر ویژگی‌های این منطقه می‌توان به حضور اقوام مختلف ایرانی اشاره کرد که در سال‌های دهه پنجاه و شصت و هفتاد اینجا را برای زندگی برگزیده‌اند. از جمله این اقوام می‌توان به حضور یزدی‌ها در محله جوادیه تهرانپارس اشاره کرد. همچنین محله تهرانپارس علاوه‌بر آنکه به دست زرتشتی‌ها و ارباب هرمز آرش ساخته شده، محل زندگی بسیاری از همشهریان زرتشتی‌مان نیز هست که بیشتر آنها در «باغ رستم» این محله می‌زیند. این محله از بخش‌هایی است که بسیاری از اصول شهرسازی اولیه در آن رعایت شده و یکی از محله‌های خوب این منطقه و تهران به‌شمار می‌آید.
از دیگر ویژگی‌های منطقه ۴ می‌توان به فضای سبز آن اشاره کرد. بوستان جنگلی لویزان بخش گسترده‌ای از شمال این منطقه را پوشانده و افزون‌بر تأثیرگذاری بر اقلیم این منطقه، امکانات گردشگری فوق‌العاده‌ای را برای اهالی فراهم آورده است. وانگهی، تبدیل پادگان ۰۶ ارتش به بوستان ارتش، بر گستره فضای سبز منطقه افزوده است. این بوستان با مساحتی قریب به ۳۵ هکتار، در دسترس اهالی منطقه و همه شهروندان قرار گرفته است. وسعت منطقه چهار (بدون حریم) ۶۱. ۴ کیلومترمربع و جمعیت آن براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، برابر با ۹۱۷ هزار نفر است. این منطقه از نُه ناحیه و بیست محله تشکیل شده است.
مروری بر وضعیت منطقه ۴
منطقه ۴ از نظر ارتباطی تهران را به محور شمال و شرق کشور متصل می‌کند و همین‌طور مناطق ییلاقی مانند لواسانات، اوشان، فشم، میگون، آهار، شمشک، دیزین و... را از طریق گردنه قوچک به تهران متصل می‌کند. محورهای شکل‌دهنده ساختار منطقه شامل خیابان‌های پاسداران، دماوند، استخر و هنگام هستند و محورهای بزرگراهی نیاوران، دارآباد، رسالت، همت، زین الدین، بابایی، صدر و لشکرگ نیز در حمل‌ونقل منطقه مؤثر هستند (طرح تفصیلی منطقه ۴، ۱۳۸۴).
تحلیل کالبدی منطقه ۴ که در طرح تفصیلی ارائه شده است حاکی از این نکته است که پیوستگی کارکردی و فضایی مناسبی در ساختار کالبدی این منطقه وجود ندارد. این منطقه در واقع از بافت‌های شهری جدا از هم تشکیل شده است که ارتباط فضایی مناسبی با یکدیگر ندارند. از عناصر مهم شهری این منطقه می‌توان به دانشگاه علم و صنعت اشاره کرد که این کاربری نیز در بافت اطرافش جذب نشده و از آن جدا افتاده است. بافت کارگاهی منطقه عمدتاً در محله حکیمیه و راسته دلاوران و محور وفادار متمرکز شده است و پیوستگی بافت کارگاهی به محلاتی همچون خاک‌سفید و شمیران نو، آسیب‌زا بوده است.
شکل‌گیری راسته‌های فعالیتی و کارگاهی در منطقه ۴ بدون الگوی مشخص و بر اساس نیاز بوده است و در اطراف هسته‌های سکونتی ایجاد شده است. این راسته‌ها کارکردی محلی یا منطقه‌ای دارند. همچنین در این منطقه برخی محورهای تولیدی استقرار دارند که از میان آنها راسته دلاوران عملکردی فرامنطقه‌ای پیدا کرده است. محورهای عمده فعالیتی منطقه متشکل از محور دماوند، دلاوران، لویزان و هنگام هستند (طرح تفصیلی منطقه ۴، ۱۳۸۴).
نرخ رشد جمعیت نشان می‌دهد که جمعیت منطقه ۴ در سال‌های بین ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ افزایش یافته است. این نرخ رشد در سال‌های بعدی تا سال ۱۳۹۰ کاهش یافته اما همواره مثبت بوده است. نرخ رشد منطقه بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ افزایش مجدد داشت.