آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او. قصد او در تهرانگردیها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه یک که روزگاری خاستگاه باغ‌ها و درختان سربرافراشته تهران بود و امروز نیز کم‌وبیش به طبیعتش شناخته می‌شود، در شمالی‌ترین و مرتفع‌ترین بخش تهران قرار گرفته است. وسعت این منطقه نزدیک به ۴۷ کیلومترمربع است که طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ قریب به ۴۹۴ هزار نفر در این منطقه ساکن بوده‌اند. براساس تقسیمات شهری، این منطقه دارای ۱۰ ناحیه و ۲۷ محله است که هرکدام از آنها سابقه تاریخی طولانی دارند و از باهویت‌ترین محله‌های شهر تهران به‌حساب می‌آیند.
محله‌های این منطقه تا حدود ۶۰ سال پیش، همگی از روستاهای شمیران بودند. در گذشته‌های دور، منطقه شمیران بخشی از ناحیه قصران بود. قصران معرب کلمه «کوهسران» سرزمینی در میان ری باستان تا مرز مازندران بود. تهران نیز یکی از روستاهای قصران به‌شمار می‌رفت.
ناحیه قصران از بخش‌های ایالت ری بود و به ۲ بخش قصران داخل (علیا) و قصران خارج (سفلی) تقسیم می‌شد. قصران داخل به محدوده کنونی لواسان و رودبار قصران و روستاهای اطراف آن می‌گفتند و قصران خارج به روستاها و اراضی تهران و شمال آن تا دامنه کوه‌های البرز گفته می‌شد. بخش شمالی قصران خارج بعدها به شمیران معروف شد. اینکه از چه زمانی این تغییر نام شروع شد، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما قدیم‌ترین سندی که در آن نام «شمران» یا همان شمیران به چشم می‌خورد، نوشته‌ای است از شاه طهماسب صفوی در ۹۶۱ هجری که برای تعیین رقبات موقوفات حضرت عبدالعظیم الحسنی(ع) نوشته شده است. در عصر قاجار، شمیران شامل ۳۳ پارچه‌آبادی بود. در آن ایام حوزه شمیران در غرب به روستای کن، از شرق به گردنه قوچک و سوهانک و از شمال نیز به دامنه‌های کوه البرز می‌رسید.
مسافران پس از خارج شدن از دروازه شمیران(میدان ابن‌سینای امروزی) و عبور از پیچ‌شمیران، از طریق جاده قدیم شمیران که خیابان شریعتی امروزی است، به سمت شمیران حرکت می‌کردند. این جاده به میدان تجریش (میدان قدس) ختم می‌شد. میدان تجریش امروزی هم به سر پل تجریش مشهور بود.
منطقه یک را بخش اعیان‌نشین تهران می‌دانند. این منطقه از شمال به ارتفاعات هزار و ۸۰۰ متری دامنه جنوبی کوه‌های البرز، از شرق به گردنه قوچک و نیز به انتهای بزرگراه ارتش، از غرب به اراضی رودخانه درکه و از جنوب به بزرگراه‌های شهید صدر، شهید بابایی و شهید چمران، حد فاصل دوراهی هتل آزادی و بزرگراه مدرس و پل آیت‌الله صدر محدود است. از آنجا که شمیران ییلاق‌نشین اهالی تهران بوده، نام روستاهای دیروز و محله‌های امروز آن در منابع مختلف آمده است.
- مروری بر وضعیت منطقه یک
سیمای شهری منطقه یک از ۵ عنصر تشکیل شده است: روددره‌ها (دربند و گلابدره)، تپه‌ها و اراضی کوهستانی (دارآباد، سیمین‌قلعه، الهیه و ولنجک)، فضاهای باز و مناطق منظرسازی شده (بوستان‌ها، کاخ‌موزه‌ها، باغ‌های سفارتخانه‌ها و محدوده‌های منظرسازی شده)، خیابان‌ها و معابر اصلی و بناها و مکان‌های مهم و معروف از نظر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ساختمان‌های فرهنگی و تاریخی. (طرح تفصیلی منطقه ۱، ۱۳۸۴)
طرح تفصیلی این منطقه در ساختار اصلی خود بر ۵ حوزه گردشگری آن تأکید دارد که در مقیاس شهری فعالیت دارند. محورهای دارآباد، جمشیدیه، گلابدره، دربند، ولنجک و درکه در این ساختار برجسته هستند. در مقیاس منطقه‌ای بر نقش خیابان‌های باهنر و فرمانیه به‌عنوان محورهای اصلی شرقی‌ـ غربی تأکید شده است. خیابان‌های پاسداران، شریعتی و ولی‌عصر(عج) و بزرگراه صدر در این ساختار دیده شده‌اند.
بوستان نیاوران و قیطریه و اراضی کوهساران شمالی به‌عنوان فضاهای سبز در نظر گرفته شده‌اند. همچنین عرصه‌های کاربری دیپلماتیک متشکل از سفارت‌ها و کاخ‌موزه‌ها به‌عنوان یکی از پهنه‌های فعالیتی مهم منطقه دیده شده‌اند. بیمارستان‌های طالقانی، مسیح دانشوری، بیمارستان تجریش و بیمارستان ارتش نیز در این منطقه فعالیت دارند که همگی نقش مهمی در حوزه درمان دارند. گورستان ظهیرالدوله، باغ فردوس و مجموعه جماران به‌عنوان مراکز تاریخی و فرهنگی شناخته شده‌اند. همچنین تپه الهیه، تپه قیطریه و تپه سیمین قلعه جزو مراکز طبیعی مهم این ساختار دیده شده‌اند. (طرح تفصیلی منطقه ۱، ۱۳۸۴)
منطقه یک از نظر گردشگری و ویژگی‌های طبیعی منحصربه‌فرد است و در نگاه اول این ویژگی منطقه، خود را نشان می‌دهد. طرح تفصیلی این منطقه نیز در بیانیه چشم‌انداز آن بر ۲ ویژگی «منابع طبیعی» و «میراث فرهنگی» تأکید کرده است. در عین حال با افزایش ساخت‌وساز و نبود مراقبت کافی از محیط‌زیست از جمله روددره‌ها و اراضی کوهستانی، این ویژگی‌ها با تهدیدهایی مواجه شدند. دیگر ویژگی مهم این منطقه نقش سیاسی و بین‌المللی آن است. میراث فرهنگی این منطقه نشاندهنده حضور حکمرانان و دولتمردان دوره‌های مختلف هستند. همین‌طور بسیاری از سفارتخانه‌ها در این محدوده حاضر بودند و این منطقه مکانی برای فعالیت‌های دیپلماتیک بوده است. بر همین اساس در چشم‌انداز این منطقه نیز بر هویت ییلاقی و تاریخی منطقه شمیران تأکید شده است. (طرح تفصیلی منطقه ۱، ۱۳۸۴)
- وضعیت جمعیتی شهر تهران و منطقه یک و نرخ رشد/ منبع:اطلس تهران ۸۵ و سالنامه‌های تهران ۹۱ و ۹۶
همان‌طورکه مشاهده می‌شود، نرخ رشد این منطقه نسبت به نرخ رشد شهر تهران از سال ۱۳۷۵ به بعد افزایش یافته که نشاندهنده اقبال جمعیت به این منطقه است. از مجموع ۹۰ برنامه تهرانگردی که از ۱۹ مهر ۱۳۹۲ تا ۲۰ اسفند ۱۳۹۵ در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، بازدیدهای متعددی از منطقه یک به‌عمل آمد.
در این تهرانگردیها، ۷ برنامه صرفاً به بازدید از منطقه یک اختصاص داشت که ۲ برنامه از این ۷ برنامه به مناسبت ماه محرم و دهه‌فجر انجام گرفت. همچنین از ۹ برنامه‌ای که در هریک از آنها مشترکاً از ۲ یا چند منطقه و حول موضوعات و مناسبت‌های روز شعر و ادب پارسی، عید غدیر، جشنواره تئاتر فجر، روز سینما، بازگشایی مدارس، کودک و شهر، میلاد پیامبر اکرم(ص)، شهادت حضرت زهرا(س) و زنان و شهر صورت پذیرفت از بخش‌های مختلف منطقه یک بازدید به‌عمل آمد.
علاوه بر اینها در یکی از برنامه‌های تهرانگردی از بخش لواسانات و رودبار قصران در حریم منطقه بازدید شد. در این برنامه‌ها ضمن رونمایی از برخی از آثار دیده‌نشده موزه هنرهای زیبای مجموعه تاریخی، فرهنگی سعدآباد از منزل حضرت امام(ره) و اهل‌بیت ایشان در جماران نیز بازدید شد. شرکت در چند مراسم مانند افتتاح مجموعه فرهنگی و موزه دکتر حسن حبیبی و افتتاح خانه‌موزه کریمان در روستای آهار از دیگر برنامه‌های این تهرانگردیها بود. در کنار اینها از بخش‌های مختلف منطقه یک بازدید انجام شد.