این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
احمد مسجد جامعی / عضو شورای شهر تهران : نازی‌آباد و جوادیه از باهویت‌ترین محله‌های شهر تهران‌اند که در جنوب پایتخت و منطقه شانزده واقع شده‌اند و همچنان هویت و اصالت خود را حفظ کرده‌اند. در دهه چهل، نازی‌آباد براساس الگوی نوی شهرسازی با بودجه دولت وقت برای کارمندان احداث شد؛ اما جوادیه بدون چنین الگویی، به دست کارگران و مهاجرانی که بیشترشان از کارکنان کشتارگاه تهران بودند، شکل گرفت.
در کنار این دو محله، محله‌های دیگری چون علی‌آباد و خزانه نیز به‌مانند جوادیه شکل گرفتند و قوام یافتند. همه محله‌های منطقه ۱۶ در گذشته روستاهایی بودند که جزء بلوک غار به‌شمار می‌آمدند. بلوک غار به مجموعه روستاهای بین شهر تاریخی ری و تهران می‌گفتند که به دو بخش بلوک غربی و شرقی تقسیم می‌شد. این ناحیه از آن‌رو به غار معروف بود که معتقد بودند یکی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) پس از فرار از دشمنانش از ری، به این ناحیه آمد و با پدیدار شدن غاری، در آن پناه گرفت و از دیده‌ها پنهان شد. روستاهای این منطقه در عهد قاجار از اراضی خالصه بودند که بعدها به رجال و درباریان فروخته شدند. از جمله روستای نازآباد که بعدها محله نازی‌آباد از آن سر برآورد، متعلق به نازخاتون، از زنان ناصرالدین شاه بود.
علی‌آباد از آنِ خاندان مجدالدوله بود و یاخچی‌آباد مالک چندان معروفی نداشت. بعدها بخشی‌هایی از آن را روان‌شاد مفرح خریداری کرد و بیمارستانی به همین نام در آنجا ساخت و بخش‌های دیگر را وقف این بیمارستان کرد. امروزه بخش‌های زیادی از اراضی یاخچی‌آباد جزء موقوفه این بیمارستان است و ساکنان این محدوده سالانه مبلغی را به‌عنوان حق موقوفه به متولیان بیمارستان می‌پردازند.
ساخت‌وساز در منطقه از دوره رضا شاه آغاز شد و نخستین کارخانجات و انبارهای بزرگ در آنجا شکل گرفتند. نخستین کارخانه شیشه‌سازی، نخستین ساختمان سیلو، نخستین کارخانه چیت‌بافی، نخستین کارخانه روغن‌کشی، نخستین کشتارگاه صنعتی، نخستین کارخانه نان صنعتی و انبارهای بزرگ کارخانه دخانیات، از تأسیساتی‌اند که در زمامداری پهلوی اول در این محدوده بنا شدند و پای بسیاری از کارگران و کارمندان را به این منطقه باز کردند. از همه مهم‌تر، ایستگاه راه‌آهن تهران و تأسیسات جانبی راه‌آهن سراسری ایران نیز در اراضی این منطقه شکل گرفتند و در دهه‌های بعد گسترش یافتند.
رفته‌رفته در عصر پهلوی دوم نخستین بناهای مسکونی در آن اطراف پدیدار شدند. در ابتدا جواد فردانش زمین‌های جوادیه را به کارگران کشتارگاه تهران که متصل به همین اراضی است، در قطعات کوچک فروخت و نخستین ساختمان‌ها در همین دوره بنا شدند.
دولت مصدق، به دلیل کمبود مسکن در تهران، تصمیم گرفت تا اراضی نارمک و نازی‌آباد را برای خانه‌سازی در اختیار کارمندان خود قرار دهد. در ابتدا چهارصددستگاه نازی‌آباد برای کارکنان سیلو و کارگران کارخانه‌های اطراف ساخته شد. سپس براساس الگوی شهرسازی، اراضی نازی‌آباد به محله نوسازی تبدیل شد و کارمندان دولت در آن سکنی گزیدند. الگوی شهرسازی نارمک و نازی‌آباد از طرحی همسان پیروی می‌کنند. پس از مدتی نیز مجموعه هزاردستگاه نازی‌آباد به این مجموعه افزوده شد.
طرح تفصیلی در تحلیل شکل‌گیری منطقه ۱۶ به ۳ مرحله اشاره کرده است. مرحله نخست به ایجاد کارخانجات و شکل‌گیری تدریجی‌لایه‌های مسکونی در اطراف این کارخانجات مرتبط است. در این مرحله مراکز کار و فعالیت در حاشیه محور تاریخی فرهنگی تهران‌ـ شهرری (فداییان اسلام) شکل گرفت. این بخش‌های شهر نخستین‌لایه شکل‌گیری شهر در بیرون از حصار ناصری و محور شوش بود. بر اساس تحلیل طرح تفصیلی منطقه نخستین اشکال حاشیه‌نشینی متمرکز در جوادیه و به‌صورت غیرمتمرکز در کوره‌های آجرپزی در محله‌ها غار و باغ آذری مشاهده شد (طرح تفصیلی منطقه ۱۶، ۱۳۸۹).
در مرحله بعدی توسعه، لایه‌های جدید مسکونی در بیرون‌لایه اول شکل گرفتند و مراکز کار و فعالیت در حاشیه محور فداییان اسلام رشد کردند. شکل‌گیری محله‌ها نازی‌آباد، خزانه و یاخچی‌آباد و علی‌آباد به این دوره مربوط است و مراکز کار و فعالیت نیز دوباره گسترش پیدا کردند. در عین حال بخش‌های شمالی منطقه با تغییر شکل عناصر قدیمی و ورود عناصر جدید (مانند احداث پایانه مسافربری) توسعه پیدا کردند و کوره‌ها به صنایع سنگبری تغییر کردند و در برخی موارد نیز به جای آنها فضاهای سبز شکل گرفت (طرح تفصیلی منطقه ۱۶، ۱۳۸۹).
امروزه نازی‌آباد از منظر شاخص‌های پایدار زندگی شهری، از بهترین محله‌های شهر تهران به‌شمار می‌آید. در این محله هنوز نسل‌های اول و دوم و سوم زندگی می‌کنند؛ درحالی‌که در دیگر محله‌ها تهران کمتر شاهد چنین پدیده‌ای هستیم. این محله به لحاظ سرمایه‌های انسانی نیز در وضع مطلوبی به سر می‌برد و بسیاری از شخصیت‌های سیاسی، فرهنگی، هنری، و ورزشی کشور روزگاری ساکن این محله بوده‌اند.
بعد از جوادیه و نازی‌آباد، نوبت به روستاهای دیگری چون علی‌آباد و یاخچی‌آباد و همچنین محدوده خزانه رسید که صاحبان آنها با تفکیک و قطعه‌بندی، این زمین‌ها را به تازه‌واردانی که عمدتاً بعد از اصلاحات ارضی به تهران کوچیده بودند، واگذار کردند. به این‌ترتیب محدوده منطقه شانزده، خیلی زود به حوزه‌ای شهری تبدیل شد. علی‌آباد متعلق به خاندان مجدالدوله بود و مالک اراضی خزانه نیز مهدی خزانه بود و خود وی این زمین‌ها را قطعه‌بندی کرد و به مهاجران و متقاضیان زمین فروخت.
امروزه بسیاری از کارخانه‌هایی که در سلطنت پهلوی اول برپا شده بودند، به حالت تعطیل یا نیمه‌تعطیل درآمده‌اند و به دلیل قرار گرفتن در محدوده شهری، فعالیت آنها میسر نیست. این کارخانجات و تأسیسات صنعتی که فضای شهری زیادی را نیز اشغال کرده‌اند، می‌توانند به مکان‌های فرهنگی و هنری و ورزشی تبدیل شوند؛ مانند کشتارگاه صنعتی تهران که تبدیل به فرهنگسرای بهمن شد و تأثیر مطلوبی بر وضعیت فرهنگی این منطقه و مناطق همجوار آن گذاشت. از جمله تالار نمایش این فرهنگسرا می‌تواند در بالندگی ذهن و اندیشه جوانان و نوجوانان مناطق اطراف کمک چشمگیری کند. براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، ۲۶۸ هزار نفر در این منطقه زندگی می‌کنند. این منطقه که با وسعتی برابر با ۵/۱۶ کیلومتر دارای شش ناحیه و نُه محله است، از شمال به خیابان شوش، از جنوب به بزرگراه آزادگان، از شرق به خیابان فداییان‌اسلام و ازغرب به خیابان بهمن‌یار محدود می‌شود.
- مروری بر وضعیت منطقه ۱۶
تحلیل ساختار فضایی این منطقه بیانگر این نکته است که منطقه از یک بخش مسکونی در مرکز و مراکز کار و و خدمات و صنعت در اطراف تشکیل شده است. حضور فضاهای خدماتی و صنعتی به نوعی باعث شده است که بافت مسکونی این منطقه منزوی شده و نظارت اجتماعی بر آن پایین باشد. عبور بزرگراه بعثت بخشی ازلایه خدماتی و صنعتی را جدا کرده است و بخشی که در اطراف هسته مسکونی قرار گرفته است ممکن است در جریان ساخت‌وساز دچار تغییراتی شود.
در داخل منطقه، با پیگیری سیاست‌های تجمیع، تراکم مسکونی بیشتر شده است و بر ریزدانگی بافت نیز افزوده شده است. این منطقه برخی از عناصر ساختاری استخوان‌بندی فضایی شهر تهران را در خود جا داده است و با قرارگیری در لبه این استخوان‌بندی در عمل از بسیاری از مواهب آن محروم مانده است و بسیاری از مسائل آن را در خود جا داده است. به‌عنوان مثال، قرارگیری ترمینال و راه‌آهن تبعات اجتماعی بسیاری برای این منطقه به همراه داشته است (طرح تفصیلی منطقه ۱۶، ۱۳۸۹).
بافت مسکونی مرکزی دارای مسائل بسیاری است. کمبودهای خدماتی و تراکم بالای مسکونی و جمعیتی و بافت ریزدانه و ناپایدار و مسائل اقتصادی و اجتماعی در این بافت دیده شده است. بررسی طرح تفصیلی بیانگر کمبود سرانه‌های خدماتی در بیشتر موارد است. منطقه ۱۶ در سرانه‌های فضای سبز، تفریحی، آموزشی، آموزش عالی، مذهبی، فرهنگی و درمانی دارای سرانه منفی و کمبود فضاست و تنها سرانه ورزشی آن مثبت است (طرح تفصیلی منطقه ۱۶، ۱۳۸۹).
از جمله مواردی که در چشم‌انداز طرح تفصیلی منطقه ۱۶ با توجه به موقعیت این منطقه نسبت به بازار بر آن تأکید شده است، ارتقا نقش عملکردی منطقه به یک مرکز شهری عمده درجنوب بازار تهران است. همچنین براساس طرح تفصیلی لازم است که‌شان سکونتی‌ـ اجتماعی منطقه و مدنیت آن به‌عنوان یک محیط شهری ارتقا پیدا کند. با توجه به کاربری‌های موجود در منطقه ۱۶ و موقعیت مکانی آن، در چشم‌انداز طرح تفصیلی این منطقه بر انسجام و یکپارچگی میان حوزه‌های فعالیتی و فیزیکی آن تأکید شده است. ایجادتعادلفضاییدرسطحمنطقه و همچنین پایدارسازی روند توسعه نسبت به تغییرات مقطعی و پرشتابی که در این منطقه صورت می‌گیرد، از عوامل حائز اهمیت در چشم‌انداز منطقه ۱۶ است (طرح تفصیلی منطقه ۱۶، ۱۳۸۹).
از مجموع ۹۰ برنامه تهرانگردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، بازدید از منطقه شانزده دو برنامه کامل را دربرگرفت.