آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر اسلامی تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او. قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه پنج شهر تهران از جمله مناطقی است که پیشینه محله‌های آن، به غیر از کن، به بیش از پنج دهه نمی‌رسد و محلاتی چون شهران در بیست سال گذشته توسعه‌یافته‌اند؛ بنابراین، پیشینه سکونت شهروندان این منطقه چندان طولانی نیست. از منظر شهرسازی، این منطقه در میان دیگر مناطق، از شاخص‌های بسیار بالایی برخوردار است. شهرک اکباتان، از نمونه شهرک‌های تقریباً کاملی به لحاظ شهرسازی است که در این منطقه قرار گرفته است.
این منطقه در شمال غربی تهران قرار دارد و از جنوب به بزرگراه تهران‌ـ کرج، از شرق به بزرگراه محمدعلی جناح، شمال میدان آزادی و در امتداد آن بزرگراه شهید اشرفی اصفهانی، از شمال به روددره فرحزاد، و از غرب به تقاطع رودخانه کن و جاده مخصوص کرج محدود می‌شود. بیشتر اراضی این منطقه در گذشته بخشی از زمین‌های روستای کن به‌شمار می‌آمدند. افزون‌بر روستای
تاریخی کن، روستاهای دیگری همچون پونک، باغ فیض، مرادآباد و حصارک نیز در این محدوده بودند که در دهه‌های گذشته تبدیل به محله شده‌اند.
روند شکل‌گیری محله‌های این منطقه از دهه چهل و با ساخت آپارتمان‌های هزاردستگاه شهر زیبا آغاز شد و با ساخت مجموعه آپارتمان‌های کوی کیهان، شهرک اکباتان، شهرک آپادانا و شهرک بیمه در دهه پنجاه ادامه یافت. در مجموع، این منطقه یکی از مناطق جوان شهر تهران به حساب می‌آید و وضعیت خیابان‌کشی‌ها و معابر و ساختمان‌های آن گویای این ویژگی است. این منطقه از نخستین بخش‌هایی است که بیشتر ساکنان آن از همان ابتدا، آپارتمان‌نشین بوده‌اند و فرهنگ آپارتمان‌نشینی در آنجا بسیار زودتر از دیگر مناطق جا افتاده است. کن از قدیمی‌ترین روستاهای شمال ری باستان است. قدمت این روستا دقیقاً دانسته نیست، اما می‌گویند که دیرینه آن به پیش از اسلام می‌رسد. پیدا شدن استخوان‌هایی که در وضع خاصی دفن شده بودند و نیز سکه‌هایی از صدر اسلام، این گمان را قوت می‌بخشد.
توسعه کالبدی منطقه ۵ در چهل سال اخیر صورت پذیرفته است. طرح تفصیلی منطقه ۵ در چند دوره این توسعه را بررسی کرده است:
۱۳۴۳ تا ۱۳۵۸:توسعه آرام، ساخت تصفیه‌خانه شماره ۲ آب شهر تهران، رشد محورهای ارتباطی و بافت مسکونی شهرک‌هایی همچون آریاشهر، شهرک‌های آپادانا، اکباتان و کوی بیمه.
۱۳۵۸ تا ۱۳۶۶:گسترش چشمگیر بافت مسکونی در منطقه و ساخت‌وساز تمامی نیمه جنوبی
۱۳۶۶ تا ۱۳۷۳: ادامه ساخت‌وساز در شمال (تراز بالاتر از ۱۴۰۰ متر) و جنوب غربی منطقه
۱۳۷۳ تا امروز: شهرک‌های هوانیروز، دانشگاه، شرکت نفت، کوهسار، قوه قضاییه و توسعه سایر نقاط منطقه
کن از قدیمی‌ترین روستاهای شمال ری باستان است. قدمت این روستا دقیقاً دانسته نیست. اما می‌گویند که دیرینه آن به پیش از اسلام می‌رسد. پیدا شدن استخوان‌هایی که در وضع خاصی دفن شده بودند و نیز سکه‌هایی از صدر اسلام، این گمان را قوت می‌بخشند. کن در تقسیمات جغرافیایی قدیم، از مجموعه روستاهای قصران خارج یا همان شمیران بود و غربی‌ترین روستای این ناحیه به‌شمار می‌آمد. دشت‌ها و کوهستان‌های پیرامون کن، در دوره‌های مختلف، شکارگاه سلاطین قاجار بوده است. چنارهای کن چنان فراوان و معروف بودند که بر طبق گفته معتمدان محل، چنارهای جاده پهلوی (خیابان ولی‌عصر(عج)) از کن تأمین شده است. امروزه چنارهای کهن بسیاری در این محله و باغ‌های آن باقی مانده‌اند که می‌توان آنها را از نسل چنارهای قدیمی تهران، که روزگاری به چنارستان معروف بود، دانست. قطورترین و کهن‌ترین درخت چنار شاداب و سرزنده تهران، با عمری نزدیک به هزار سال، در یکه باغ کن سر به آسمان ساییده است که می‌تواند یکی از جاذبه‌های مهم شهر تهران معرفی شود. در دیداری که از این محله داشتیم، هفت نفر دست به دست هم دادیم تا بتوانیم دور این چنار قطور حلقه بزنیم.
باغ‌های کن از زیباترین مناظر طبیعی تهران‌اند که هنوز هم در بخش‌هایی دست‌نخورده و بکر باقی مانده‌اند. در سال‌های اخیر متأسفانه بسیاری از باغ‌های توت کن که در جنوب آن بودند، در پی احداث بزرگراه و برخی دلایل دیگر از بین رفتند. بازمانده برخی از توتستان‌های منطقه پنج را می‌توان در امتداد معابر نوساز، در بطن شهرک‌های خوش ساخت و مشجری مثل سحر، در خیابان تختی، یا در حاشیه مشاری از بوستان‌ها یافت. برخی از باغ‌های حاشیه بلوار کوهسار نیز به همین سرنوشت دچار شده‌اند. پیشتر روستای بزرگ کن به همراه روستاهای کوچک پیرامونش، همچون سنگان و طالون و کشار و سولقان، بخش عمده میوه پایتخت را تأمین می‌کردند. خرمالو و شاتوت کن و نیز گیلاس و آلبالوی سنگان و طالون، از بهترین محصولات دیروز و امروز کن و روستاهای اطرافش‌اند.
رودخانه کن یکی از هفت روددره‌هایی است که در پهنه تهران جاری‌اند. چندین دهنه پل نیز بر روی این رودخانه ساخته شده بود که پل حاج محمدعلی که از آثار قدیمی کن به‌شمار می‌آید، هنوز هم باقی است. این رودخانه منبع اصلی آب‌رسانی به باغ‌ها، زمین‌ها و روستای کن بوده است. افزون‌بر این رود، قنات‌های مختلفی هم در کن احداث شده بود، زیرا این ناحیه باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی وسیعی داشت و رودخانه، به‌ویژه در فصل تابستان، نمی‌توانست به‌تنهایی نیاز همه آنها را برآورده کند. از برخی از این قنات‌ها هنوز هم استفاده می‌شود. در دیدارهایمان از محله کن، به مظهر قنات باغ لورکان و قنات کهنه حجت‌آباد هم سر زدیم. معمولاً برای آب‌رسانی به باغ‌ها و زمین‌ها و آب‌انبارهای روستا، میراب‌هایی انتخاب می‌شدند. به علت تعدد باغ و زمین، میراب‌ها نفوذ بسیاری در روستای کن داشتند و معمولاً کسانی که مورد اعتماد اهالی باشند، برای این کار برگزیده می‌شدند. آقای عشوری از جمله میراب‌های قدیمی کن بود که همچنان در این محله زندگی می‌کند. در یکی از دیدارها، با او درباره چگونگی آب‌رسانی در روستای کن گفت‌وگو کردیم.
روند شکل‌گیری محله‌های این منطقه از دهه چهل و با ساخت آپارتمان‌های هزار دستگاه شهر زیبا آغاز شد و با ساخت مجموعه آپارتمان‌های کوی کیهان، شهرک اکباتان، شهرک آپادانا و شهرک بیمه در دهه پنجاه ادامه یافت. گسترش شهرنشینی در منطقه پنج، در دهه‌های شصت و هفتاد به یک‌باره سرعت یافت و محله‌های خوب این منطقه، همچون جنت‌آباد و شهران، در این دوره تکوین یافتند. از مهم‌ترین تأسیسات شهری که در دهه چهل در این منطقه احداث شد، تصفیه‌خانه آب شماره یک تهران است که بخش عمده آب مصرفی شهر تهران را از سد کرج تأمین می‌کند. در مجموع، این منطقه یکی از مناطق جوان و خوش آتیه تهران به حساب می‌آید و وضع خیابان‌کشی‌ها و ساختمان‌های آن گویای این ویژگی است. منطقه پنج از نخستین بخش‌هایی است که بیشتر ساکنان آن از همان ابتدا، آپارتمان‌نشین بوده‌اند و فرهنگ آپارتمان‌نشینی در آنجا بسیار زودتر از دیگر مناطق جا افتاده است. بسیاری از تعاونی‌های مسکن نهادهای مختلف، مانند شرکت نفت و نیروی هوایی ارتش، شهرک‌های مقاوم و خوش ساختی در اراضی منطقه پنج احداث کرده‌اند. برخی از اماکن تفریحی مهم تهران، مانند شهربازی ارم، باغ‌وحش تهران، بوستان جوان‌مردان، موزه پول، سرزمین عجایب و سایت پرواز پاراگلایدر و پیست موتورسواری کراس در این منطقه واقع شده‌اند و از این منظر، این منطقه سهم چشمگیری در پر کردن اوقات فراغت شهروندان تهرانی و به‌ویژه ساکنان غرب تهران دارد. پردیس سینمایی کوروش و پردیس سینمایی زندگی، دو مجموعه بزرگ فرهنگی‌اند که در کنار بخش تجاری این مجموعه‌ها و همچنین همراه با مجموعه تجاری هایپراستار، باعث رونق این منطقه شده‌اند؛ البته به لحاظ شهرسازی و جانمایی، دو مجموعه کوروش و هایپراستار معضلات ترافیکی در این بخش از شهر ایجاد کرده‌اند.
آب‌وهوای بسیار مطلوب، دسترسی آسان و مناسب، شهرسازی متفاوت و سامان‌مند، مراکز تفریحی متعدد، فضای سبز گسترده و عوامل دیگر، سبب شده است تا این منطقه در دو دهه گذشته بیشترین رشد جمعیت و کالبد را داشته باشد و پیش‌بینی می‌شود که از میان مناطق بیست‌ودوگانه تهران، در یک دهه آینده، بیشترین رشد ارزش ملک در منطقه پنج رخ دهد. این منطقه با مساحت تقریبی ۵۳ کیلومترمربع، جمعیتی در حدود ۸۵۷ هزار نفر را براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ در خود جای داده است. این منطقه دارای هفت ناحیه و بیست‌وهفت محله، مانند امام رضا(ع)، اکباتان، آپادانا، شهران، پونک، جنت‌آباد، ارم، و کوهسار است.
- مروری بر وضعیت منطقه ۵
سازمان فضایی موجود منطقه از پهنه‌بندی‌های عمومی، محورها، کانون‌های اصلی و عوامل محیطی شامل باغ‌ها، رودـ دره‌ها و ارتفاعات به‌عنوان لبه‌های اصلی منطقه است. در این ساختار پهنه مسکونی به‌عنوان شاخص‌ترین پهنه قابل تشخیص است. شبکه‌های شریانی اصلی شامل شریان‌های شمالی‌ـ جنوبی (بزرگراه اشرفی اصفهانی، بزرگراه ستاری)، خیابان آیت‌الله کاشانی و جاده مخصوص کرج و بزرگراه فهمیده، از میان پهنه‌های مسکونی یاد شده عبور کرده‌اند. این شبکه‌های شریانی مهم‌ترین عوارض ساختار فضایی هستند (طرح تفصیلی منطقه ۵، ۱۳۸۴).
رودـ دره فرحزاد به‌صورت محدودی با منطقه کار می‌کند و رودـ دره کن نقش مهمی در ساختار منطقه ۵ دارد. این رودـ دره نقشی تاریخی به‌عنوان محوری گردشگری داشته است و در حال حاضر واضح‌ترین عنصر طبیعی در لبه غربی منطقه ۵ است (طرح تفصیلی منطقه ۵، ۱۳۸۴).
در چشم‌انداز طرح تفصیلی منطقه ۵ نیز هویت‌بخشی منطقه مورد نظر قرار گرفته است. در عین حال هویت زیست‌محیطی این منطقه نیز اهمیت دارد و مورد تأکید قرار گرفته است. همان‌طور که در جدول ۶ مشاهده می‌شود، نرخ رشد جمعیت این منطقه در سال‌های ۵۵ تا ۶۵ بسیار چشمگیر بوده است. در حالی که در سال‌های بعد این نرخ به تدریج کاهش پیدا کرده است. این آمار نشان می‌دهد که منطقه ۵ در بازه سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ توسعه پیدا کرده است و پس از آن روند توسعه تدریجی آن حفظ شده است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، دو برنامه کامل به بازدید از منطقه پنج و یک برنامه نیز به بازدید از حریم این منطقه اختصاص یافت. همچنین، در بخشی از دو برنامه موضوعی دیگر، یکی به دلیل جاری شدن سیل در کن و سولقان، و دیگری به مناسبت آب‌گردی، از این منطقه بازدید به‌عمل آمد:
در این برنامه‌ها ضمن بازدید از وضعیت روستاهای سیل‌زده حاشیه کن، از بخش‌های مختلف این منطقه بازدید شد که فهرست آنها در جدول زیر آمده است. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون مدیران سازمان جمعیت هلال‌احمر، مدیران شرکت آبفا، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه ریاست سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.