همشهری آنلاین_مژگان مهرابی: مثل جنگل‌های شهر ارسنجان، پارک ملی شهر ایلام و گلستان، بخش وسیعی از مراتع استان فارس و کردستان و ده‌ها محدوده دیگر که سوختن‌شان جز اینکه سرمایه ملی دود شود و به هوا رود نتیجه دیگری ندارد. با این اوصاف، تهران هم به دلیل داشتن اراضی جنگلکاری در اطرافش از این اتفاق تلخ دور نیست، به‌خصوص در حریم شرقی آن که بیشترین بوستان‌های جنگلی، دشت‌ها و مراتع را در خود جا داده است. طبق آمار به دست آمده از سوی حوزه فضای سبز شهرداری تهران، پهنه شرقی پایتخت، با داشتن ۵۷۷۰ هکتار بوستان جنگلی و ۶۲۵ بوستان بیشترین وسعت فضای سبز شهر را به خود اختصاص داده است.
در واقع ریه تنفسی تهران به شمار می‌آید. از این‌رو می‌توان گفت بیشتر از دیگر نقاط شهر در معرض خطر آتش‌سوزی است. بررسی کارشناسان آتش‌نشانی این ادعا را تأیید می‌کند چراکه با توجه به تحقیقات‌شان، آمار حریق اراضی جنگلی در محدوده شرق تهران نسبت به سال گذشته ۲ برابر شده است. همین زنگ خطری است که اگر خدای ناکرده حریق جدی در جنگل‌ها و مراتع شرق تهران رخ دهد، قطعاً بخش وسیعی از فضای سبز شهر از بین می‌رود و نفس کشیدن را برای پایتخت سخت‌تر می‌کند.
اما اینکه چرا امسال آمار آتش‌سوزی روند رو به رشدی به خود گرفته و سلامت بوستان‌های جنگلی شرق تهران تا چه اندازه در معرض وقوع آتش‌سوزی است، موضوع گزارش ویژه این هفته است که در تهیه آن «مرتضی موحدی نیا» روابط‌عمومی آتش‌نشانی ناحیه ۳ خبرنگار همشهری محله را همراهی کرد.
حال بوستان‌های جنگلی شهرمان خوب نیست. البته نه بوستان‌های شهری. منظور اراضی جنگلکاری حریم تهران است. مثل خجیر، سرخه‌حصار، دشت‌های ترکمن ده، تلو و گردنه قوچک که بخشی از آن در محدوده منطقه ۴ واقع شده است. نبود آب از یک سو و گرمای طاقت‌فرسا از سوی دیگر باعث شده درختان این اراضی زودتر از آمدن پاییز دچار خزان شوند. پژمردگی‌شان خبر از این می‌دهد که آنها در معرض حریقی ناگهانی هستند که مثل دیگر جنگل‌های شهر دامن‌شان را بگیرد و در یک لحظه تلی از خاکسترشوند. «مرتضی موحدی‌نیا» روابط‌عمومی آتش‌نشانی ناحیه ۳، در این‌باره می‌گوید: «آمار حریق در فضای سبز تهران نسبت به سال گذشته ۲ برابر شده است.»
البته این آمار مربوط به محدوده شرق تهران و حریم مناطق ۴ و ۱۳ می‌شود. او در ادامه می‌افزاید: «وقتی فضای سبز با آب کافی سیراب نشود، کم‌کم طراوت خود را از دست می‌دهد و خشک می‌شود. به‌خصوص گیاهان خودرو و درختچه‌ها که در برابر کم‌آبی مقاومت کمتری دارند. این‌گونه‌های گیاهی مانندانبار باروت هستند که با یک جرقه آتش‌سوزی وسیعی را به وجود می‌آورند.»
- بوته‌های خشک یا انبار باروت
با توجه به تعطیلی بوستان‌های جنگلی مثل سرخه‌حصار و تلو آن هم در شرایط کرونایی چرا آمار آتش‌سوزی‌ها افزایش پیدا کرده است؟ به گفته موحدی‌نیا امسال در بوستان سرخه‌حصار چندین بار حریق رخ داده که این موضوع نکته قابل تاملی است اما با گذر از بزرگراه شهید یاسینی می‌توان به این نکته پی برد که شهروندان به رغم تعطیلی بوستان باز هم برای تفریح به اینجا می‌آیند. آنها با پارک خودرو خود در حاشیه بزرگراه، پیاده به طرف بوستان می‌روند تا در کنار خانواده‌شان لحظات خوشی را سپری کنند.
موحدی‌نیا در این‌باره می‌گوید: «بیشتر بوته‌های خشک است که آتش‌سوزی ایجاد می‌کند. وجود بعضی از اشیا مثل قطعات شیشه یا فلز و حتی بطری‌های نوشابه و آب به مثابه ذره بین عمل می‌کند و می‌تواند در چشم بر هم زدنی بوته‌زارها را دچار حریق کند. البته آتش‌سوزی علت دیگری هم دارد که آن هم بی‌مبالاتی بعضی از شهروندان است که به جای استفاده از منقل‌های پایه بلندی که در بوستان‌های جنگلی جانمایی شده است در فضای جنگل اجاق درست می‌کنند و بعد هم یادشان می‌رود که آن را خاموش کنند. همین می‌تواند دردسرهای زیادی را به وجود آورد.»
- دشت‌های ترکمن ده
اما مکان مستعد دیگر برای حریق، دشت‌ها و مراتع دو طرف جاده ترکمن ده است. جاده‌ای به طول ۷متر که سرخه‌حصار را به روستا وصل می‌کند. وجود بوته‌ها و علف‌های خودرو در حاشیه جاده خود عامل مهمی برای بروز یک آتش‌سوزی بزرگ است و اگر در آنجا بی‌توجهی از سوی کسانی که برای تفریح آمده‌اند صورت بگیرد می‌تواند سرسبزی این روستا را بگیرد. موحدی‌نیا می‌گوید: «برای حوادث ناگوار و اطفای حریق در روستا یا حواشی آن معمولاً ایستگاه آتش‌نشانی مستقر در بوستان سرخه‌حصار اعزام می‌شود.»
- خجیر طعمه مناسبی برای حریق
محدوده دیگری که موحدی‌نیا به آتش‌سوزی‌های مکررش اشاره می‌کند، جنگل‌های خجیر وترقیون است که در حریم منطقه ۱۳ و جاده دماوند قرار دارند. این مسئول می‌گوید: «گرمای هوا وقتی با بی‌آبی همراه می‌شود
می‌تواند مشکلات زیادی را فراهم کند به‌خصوص برای فضای سبز که حیاتش در گرو سیرابی است. چند باری هم خجیر دچار حریق شده که با اقدام به موقع ایستگاه‌های آتش‌نشانی مهار شده است.» این ۲ جنگل همسایه که جزو اراضی ملی هم به شمار می‌آیند، در تنش آبی قرار دارند. با اینکه آبیاری آنها با تانکر انجام می‌شود اما میزان آبی که به آنها می‌رسد آنقدر نیست که مشکل تشنگی‌شان را رفع کند.
مهم‌تر اینکه این حنگل‌ها چون در حاشیه جاده دماوند قرار دارند، مکان مناسبی برای اتراق کامیون دارها هستند. راننده‌ها معمولاً شب‌ها در این محدوده توقف و در حاشیه جنگل اقدام به روشن کردن آتش می‌کنند. او می‌گوید: «فضای جنگلی به دلیل داشتن بوته و علف بیشتر از بوستان‌های داخل شهر دچار حریق و با هر بار آتش‌سوزی خسارت زیادی به محیط‌زیست وارد می‌شود. در عرض یک ساعت همه جا می‌سوزد و از بین می‌رود.»
- گردنه قوچک صدرنشین آتش‌سوزی‌های تهران
اما به گفته موحدی نیا، بیشترین آتش‌سوزی در گردنه قوچک رخ می‌دهد که بخشی از آن در محدوده منطقه ۴ و بخشی در منطقه یک قرار دارد. او می‌گوید: «بیشترین حریق امسال در بالای محدوده منطقه ۴ که به گردنه قوچک منتهی می‌شود رخ داده است. البته این محدوده مرز بین مناطق یک و ۴ است.»
او متذکر می‌شود که روزانه ۵ـ ۶ بار به ناحیه ۳ اعلام حریق می‌شود و تیم آتش‌نشانی برای اطفای حریق فضای سبز و جنگل‌های آن حوالی اقدام کنند. می‌گوید: «چندی پیش در گردنه قوچک آتش‌سوزی رخ داد که ۶ ایستگاه برای اطفای حریق منتقل شدند. این معضل در اراضی تلو هم پیش می‌آید که البته بیشتر به دلیل وجود شیشه یا فلز در آنجاست.» او متذکر می‌شود شهروندان می‌توانند با رعایت نکات ایمنی به سلامت و حفظ محیط‌زیست کمک کنند و می‌گوید: «از اینکه شهروندان برای تفریح به دل طبیعت می‌روند خوشحالیم اما چه خوب که بعد از پایان سفرشان زباله‌ها را از دل طبیعت جمع‌آوری کنند. گاها یک قوطی فلزی می‌تواند آتش‌سوزی گسترده‌ای رقم بزند. ای کاش کمی هم به سلامت آتش‌نشان‌ها فکر کنند. در این گرمای طاقت‌فرسا همکاران من باید با لباس‌های ضخیم و گرم به دل آتش بزنند و آتش را خاموش کنند.»
- ۳۰درصد آتش‌سوزی‌ها در فضای سبز پایتخت
بد نیست بدانید طبق آمار سازمان آتش‌نشانی ۳۰درصد از حریق‌های شهر تهران مربوط به فضای سبز می‌شود. اما نکته آخر که دانستنش اهمیت زیادی دارد این است که ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است و پوشش جنگلی محدودی دارد، بحران آتش‌سوزی در کشور ما از اهمیت بالایی برخوردار است چراکه علاوه بر از بین رفتن پوشش گیاهی و جنگلی، احیا و بازگشت به حالت اولیه بسیار دشوار و زمانبر خواهد بود بنابراین بهترین کار برای پیشگیری از آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌ها و مراتع کشور در چنین شرایطی که تهران با تنش آبی مواجه است و حریق فضای سبز شهرمان را تهدید می‌کند، رعایت احتیاط و کمک به نگهداشت محیط‌زیست است.
- اثر تخریبی حریق بر محیط‌زیست
دود ناشی از آتش‌سوزی‌های جنگلی، با مواد آلاینده در هوای شهرها ترکیب می‌شود و حجم آلودگی ازن را افزایش می‌دهد. تنفس این گاز علاوه بر اینکه تنفس را سخت و به ریه‌ها آسیب وارد می‌کند، بزرگ‌ترین تهدید برای افراد جوان، سالمندان و مبتلایان به آسم هم به شمار می‌آید. همچنین این گاز می‌تواند اثرات مخربی بر محصولات کشاورزی و اکوسیستم‌ها داشته باشد. اما نکته دیگر پسماندهای آتش‌سوزی است که باعث آلودگی خاک و آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود و برگونه‌های آبزی تأثیر نامطلوب می‌گذارد. از دیگر اثرات مخرب آتش‌سوزی این است که ریشه درختان و گیاهان می‌سوزد و فضای سبز از بین می‌رود. گذشته از فضای سبز، گونه‌های جانوری است که در این حریق‌ها آسیب دیده و لانه یا جان خود را از دست می‌دهند.
- دکتر هوشنگ بازگیر، کارشناس محیط‌زیست/پوشش گیاهی خشک زمینه‌ساز آتش‌سوزی
رشد انبوه و خشک شدن پوشش گیاهی سبز شده در فصل بهار یکی از عوامل آتش‌سوزی در منابع طبیعی است. بنابراین با توجه به تأثیر تغییرات اقلیم و خشکسالی که امسال همه نقاط کشور با آن دست به گریبان است، می‌توان گفت اکوسیستم‌ها وضعیت بسیار شکننده‌ای پیدا کرده‌اند و همین مسئله اهمیت تلاش در جهت حفاظت از منابع طبیعی را بیش از پیش پررنگ می‌کند. به گفته «دکتر هوشنگ بازگیر» استاد دانشگاه در حوزه محیط‌زیست، به‌زودی پوشش گیاهی کمی هم که اکنون وجود دارد خشک خواهد شد و مستعد آتش‌سوزی می‌شود. او توصیه می‌کند: «یکی از عوامل حریق در عرصه‌های جنگل و مراتع خشک شدن بخش‌هایی از پوشش گیاهی است.
بوته‌ها به شدت قابل احتراق هستند و در اثر بی‌مبالاتی و بی‌توجهی می‌توانند دردسرهای زیادی درست کنند. تابش نور خورشید به‌صورت متمرکز می‌تواند گیاهان یک ساله را دچار حریق کنند و با آتش گرفتن آنها کل جنگل می‌سوزد. از سوی دیگر خشکسالی و کم‌آبی می‌تواند درختان را خشک کند و همین عاملی برای
شعله‌ورتر شدن جنگل شود. بنابراین شهروندان باید احتیاط‌های لازم را برای نگهداشت محیط‌زیست انجام دهند. مثل روشن نکردن آتش در طبیعت، اطمینان از خاموش شدن کامل آن، رها نکردن سیگار، شیشه، فلزات و... چراکه این عوامل می‌تواند حریق ایجاد کند.» او با بیان اینکه بر اساس خدماتی که پوشش گیاهی و درختان به ما می‌دهند نیازمند حضور آنها هستیم، می‌افزاید: «گیاهان به غیر از زیبا کردن منظر شهری به تعدیل دمای هوا و حفظ خاک و همچنین بهبود کیفیت هوا کمک می‌کنند.
مکان مناسبی برای استراحت و تفریح هستند، از این‌رو باید در نگهداشت آنها دقت نظر شود.» بازگیر در ادامه به بحران بی‌آبی ایران اشاره می‌کند و اینکه اغلب شهرهای کشورمان آب و هوای خشک و نیمه خشک دارند. او می‌گوید: «میانگین بارندگی سالانه ما ۲۵ میلیمتر است. یعنی از کل دنیا ۳ برابر کمتر بارندگی داریم. با این وصف در توسعه و استقرار و بهره‌برداری از آب چه برای کشاورزی و چه برای صنعت خوب عمل نکرده‌ایم. در شرق تهران به‌خصوص حاشیه بزرگراه یاسینی و جاده دماوند اگر نتوانیم آب مناسب تأمین کنیم درختان از بین خواهند رفت.» او پیشنهاد جالبی برای جبران رفع تنش آبی گیاهان دارد و متذکر می‌شود: «تهران منبع بزرگ آب‌های فاضلابی دارد. کافی است با نصب تصفیه‌خانه این
آب‌ها را پاکسازی کرده و برای آبیاری استفاده کنیم. آبیاری با تانکر خیلی جوابگو نیست به‌خصوص وقتی که به‌صورت مستمر صورت نگیرد.» نکته قابل تأمل اینکه از بین رفتن پوشش گیاهی تنها ظاهر خساراتی است که آتش‌سوزی به محیط‌زیست و اکوسیستم وارد می‌کند، عمق خسارات ناشی از آتش‌سوزی را باید در از بین رفتن خاک و تمام میکروارگانیسم‌های آن از جمله انواع قارچ‌ها و باکتری‌ها وگونه‌های جانوری جست‌وجو کرد. به گفته بازگیر بازسازی خاک سالیان زیادی زمان می‌برد و در این مدت شرایط برای افزایش فرسایش خاک فراهم خواهد شد.