همشهری آنلاین _ رابعه تیموری: در ساخت خانه‌هایشان حق و حریم رودخانه را رعایت نکرده‌اند و در زمین‌های حریم رودخانه، سرپناهشان را بنا کرده‌اند، ولی برای پس گرفتن حد و مرز قانونی رودخانه باید خانه‌های فقیرانه‌شان خراب شود و اگر به حکم انسانیت ساخت‌وساز غیرقانونی آنها در حریم رودخانه نادیده گرفته شود، علاوه بر ضایع شدن حقوق رودخانه، امکان پیش آمدن خطرات جانی برای ساحل‌نشینان وجود دارد. اینجا روستای «ابراهیم‌آباد» ری است. روستایی که در آن تعیین مرز شهر و روستا، قانون و انسانیت، مقصر و بی‌تقصیر به کلافی سردرگم تبدیل شده است.
بستر رودخانه خشک است و آب اندکی که مانند برکه‌ای راکد در کف بستر رودخانه به چشم می‌خورد، از دور به سراب شباهت دارد. در بستر خشک و ترک خورده رودخانه خار و علف و بوته‌های اسپند فراوان روییده‌اند و عده‌ای از همسایه‌های رودخانه با چیدن و فروش همین بوته‌های اسپند درآمد اندکی به دست می‌آورند. دورنمای ضلع شمالی رودخانه رشته کوه‌های بلند و رشید آرادکوه است که به زیبایی خودنمایی می‌کنند، اما در ضلع جنوبی رودخانه خانه‌های به شدت فرسوده و بی‌رنگ و رو پهلو به پهلوی هم نشسته‌اند.
ساخت‌وساز ضلع جنوبی رودخانه دقیقاً از لب رودخانه شروع شده است. خانه‌هایی با آجرهای قدیمی غبار گرفته که از ردیف‌های سیمان لابه‌لای آنهالایه‌های نازکی باقی مانده است. بعضی از کوچه‌های حاشیه رودخانه باریک و کوتاه هستند و بعضی از آنها عرض زیادی دارند. یک ضلع بعضی از کوچه‌ها هم بیابان است و در خانه‌های ضلع شمالی کوچه رو به بیابان باز می‌شود. در این محدوده ابراهیم‌آباد قوانین معمول شهرسازی محلی از اعراب ندارند و یک کوچه در بافت روستایی و کوچه مجاور آن در بافت شهری قرار دارد. یکی از کوچه‌های روستا که جزء سند یکی از ساکنان قدیمی بوده، به چند پلاک جدید کوچه که مسیری برای رفت‌وآمد نداشتند فروخته شده است.
- خانه‌ها شبانه ساخته شدند
روی بعضی از خانه‌های یک طبقه قدیمی به تازگی یک طبقه دیگر ساخته شده که تنها نشانه نونوار بودن آنها رویه گچی دیوارهاست. نمای بیرونی ردیف خانه‌های چسبیده به لب رودخانه تازه به نظر می‌سد و گویا در سال‌های اخیر ساخته شده‌اند. این خانه‌ها را یکی از اتباع افغانستانی مشهور روستا ساخته و به مهاجران افغانستانی و غیربومیان ایرانی به‌صورت قولنامه‌ای فروخته است. «حکیم» یکی از مهاجرانی است که برای پیدا کردن کار از شهر زابل به تهران آمده و خالی بودن دست و بالش باعث شده در حاشیه رودخانه ابراهیم‌آباد به دنبال سرپناه بگردد. حکیم می‌گوید: «من مستأجرم، ولی صاحبخانه‌ام اینجا را از یک بساز و بفروش افغانستانی خریده است. اینجا قبلاً یک خانه کلنگی بود که به دلیل نم و رطوبت رودخانه از بین رفته بود. بسازوبفروش در عرض یک هفته خانه کلنگی را تخریب کرد و شبانه اینجا را ساخت و فروخت.»
خانواده حکیم به تنهایی در این خانه زندگی نمی‌کنند و ۴ خانواده زابلی دیگر همخانه او هستند. حکیم می‌گوید: «این خانه‌ها به دلیل نزدیکی به رودخانه پر از موش و سوسک است و بارها در اتاق‌ها یا سرویس آن مارهای بزرگ پیدا شده است، اما به دلیل ارزان بودن این خانه‌ها مجبوریم با این شرایط بسازیم.»
- تخلفات تازگی ندارند
رد پای بساز و بفروش افغانستانی تا شعاع چند کیلومتری رودخانه دیده می‌شود و تقریباً همه خانه‌های آن حوالی را او و یکی از بساز و بفروش‌های هموطنش غیرقانونی ساخته و قولنامه‌ای به فروش رسانده‌اند. فعالیت این ۲ بساز و بفروش در حریم رودخانه ابراهیم‌آباد به تازگی شروع نشده و حتی خانه‌های قدیمی این محدوده که بارانی کم جان برای فروریختن آنها کفایت می‌کند، توسط این ۲ همکار ساخته شده است. در اغلب خانه‌های حریم رودخانه چند خانواده با هم زندگی می‌کنند. «گل اندام» مادر یک شهید مدافع حرم افغانستانی است که با شراکت چند هموطنش یکی از این خانه‌های سست و لرزان را خریده است. او می‌گوید: «قولنامه این خانه ۶ شریک دارد. وسط یک اتاق ۱۲ متری طبقه دوم را با پرده و رختخواب تیغه درست کرده‌ایم و در یک طرف پرده من و همسر پیرم زندگی می‌کنیم و در نیمه دیگر اتاق یک زن و شوهر جوان که به تازگی فرزندشان به دنیا آمده است.» زمان استراحت و خانه‌نشینی همسر ۷۲ ساله گل اندام نرسیده و با جمع‌آوری ضایعات هزینه‌های زندگی‌شان را تأمین می‌کند.
- بلاتکلیف هستیم
ساکنان حریم رودخانه از غیرقانونی بودن سکونت خود در این محل بی‌خبر نیستند، ولی دلشان نمی‌خواهد سرپناه خود را از دست بدهند. «طاهره» شب‌ها از نگرانی اینکه سقف خانه ناغافل روی سر بچه‌هایش خراب شود، خواب به چشمش نمی‌آید، ولی هر بار که مأموران شهرداری یا اداره منابع آب را در حال گشتزنی می‌بیند، هول و هراس بی‌سرپناه شدن به غصه‌ها و مشکلاتش اضافه می‌شود. او می‌گوید: «چند سال پیش که خانه را از بساز و بفروش خریدیم، می‌دانستیم این ملک قولنامه‌ای و بدون سند است و خرید و فروش آن قانونی نیست، ولی برای خرید یا اجاره خانه در جایی دیگر پولی نداشتیم. بساز و بفروش گفت فعلاً بخرید، بعدها برایتان سنددار می‌کنم. ما هم خام شدیم و باور کردیم، ولی حالا مرتب از امور آب اخطاریه می‌آید که باید خانه را تخلیه کنیم تا تخریب شود.»
عمر خانه طاهره به ۱۰ سال نمی‌رسد، ولی دیوار حیاط و اتاق‌هایش تا کمر طبله کرده و سقف اتاق‌ها حسابی نم زده است. طاهره می‌گوید: «اینجا به دلیل نزدیکی به رودخانه همیشه رطوبت دارد، ولی در زمان بارندگی و طغیان رودخانه، آب تا اواسط کوچه‌ها پیشروی می‌کند و دیوار خانه‌ها تا مدت‌ها خیس می‌ماند. پارسال زمستان انباری خانه ما خراب شد، اتاق‌ها هم وضعیت بهتری ندارند و دیر یا زود روی سر بچه‌هایم آوار می‌شوند، ولی چون بلاتکلیف هستیم و ممکن است خانه را از ما بگیرند، نمی‌توانیم آن را تعمیر کنیم.»
- کودکان زیادی در رودخانه غرق شدند
باور اینکه رودخانه خشکیده در مواقعی از سال آنقدر پرآب می‌شود که بچه‌های ساحل‌نشین را در کام خود فرو می‌برد، دشوار است، اما این اتفاق بارها افتاده است. «زلیخا کنجوری» از ساکنان ترکمن تبار حریم رودخانه است. او ۲ سال پیش که صاحبخانه اجاره منزلش را بالا برده، خانه زندگیش را به لب رودخانه آورده و در خانه‌ای کلنگی و قدیمی زندگی می‌کند. کنجوری می‌گوید: «وقتی باران شدید می‌بارد، ما از بچه‌ها چشم برنمی داریم که مبادا برای بازی به رودخانه بروند، اما همین که یک لحظه غافل می‌شویم، از رودخانه سر در می‌آورند. تا به حال چند بچه در آب رودخانه غرق شده‌اند و کسی نبوده که به داد آنها برسد. پارسال یکی از بچه‌های محل را رودخانه با خود برد. وقتی متوجه شدیم، به همه جا زنگ زدیم، ولی کسی برای کمک نیامد و چند روز بعد رودخانه جسد بچه را به خاک ساحل پس داد.»
نزدیکی روستای ابراهیم‌آباد به زندان بزرگ تهران باعث شده خانواده تعدادی از زندانیان در این روستا ساکن شوند تا راحت‌تر بتوانند به ملاقات عضو زندانی خانواده بروند. این خانواده‌ها هم که اغلب با مشکلات مالی دست و پنجه نرم می‌کنند، کوچه‌پسکوچه‌های دنج و خانه‌های ارزان‌قیمت حریم رودخانه را برای زندگی مناسب می‌دانند.
- ابراز نگرانی از تخریب سرپناه اقشار مستضعف
گزارش حریم رودخانه نیمروز و در زمان خلوت بودن روستا تهیه شد، اما در همان زمان هم خودرو گشت شهرداری حسن‌آباد در کوچه و خیابان‌های روستا مرتب در حال گشتزنی بود، اما بدون تردید حفاظت از زمین‌های بخش فشافویه به مرکزیت بخش حسن‌آباد که دو سوم از مساحت ۲۸۰۰ کیلومتری شهرستان ری را شامل می‌شود، به اقدامات نظارتی جامع‌تر و مؤثرتری نیاز دارد. در زمان تهیه گزارش افراد دلسوز بسیاری از پیامدهای رسانه‌ای شدن ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم رودخانه و امکان تخریب سرپناه این افراد محروم و مستضعف اظهار نگرانی می‌کردند، اما متوقف نشدن و تداوم این ساخت‌وسازهای غیرمجاز شبانه لزوم انتشار این گزارش را به وجود آورد.
- پلاک های حریم به بافت روستا اضافه شود
حریم رودخانه جزء حریم شهری ابراهیم‌آباد محسوب می‌شود. «حسین علیزاده» مسئول واحد شهرسازی شهرداری حسن‌آباد، می‌گوید: «حریم رودخانه ابراهیم‌آباد تا ۲ سال پیش در حریم بخشداری قرار داشت و حدود ۹۰ درصد از ساخت‌وسازهای غیرمجاز این محدوده در گذشته انجام شده است. اغلب خانه‌های حریم رودخانه قدیمی هستند، اما در مورد ساخت‌وسازهای غیرمجازی که به‌رغم نظارت شهرداری در ۲ سال گذشته انجام شده، مراحل برخورد قانونی مانند اخطار و طرح در کمیسیون طی شده است.» به گفته علیزاده، امور آب و فاضلاب شهر حسن‌آباد وظیفه دارد از حریم و بستر رودخانه محافظت کند. علیزاده می‌گوید: «امور آب از حریم رودخانه چند بار بازدید و یکبار برای تخریب ساخت‌وسازهای غیرمجاز اقدام کرده است، ولی امور آب برای حل این مشکل باید اعلام حریم بستر کند تا موضوع در شورای تأمین و ستاد ساخت‌وساز غیرمجاز مطرح و تعیین تکلیف شوند.» مسئول شهرسازی حسن‌آباد معتقد است تعداد زیاد پلاک‌های حریم رودخانه ایجاب می‌کند این موضوع در سطح استان تصمیم‌گیری و با الحاق پلاک‌های حریم رودخانه به بافت روستا زیرسازی و بهینه‌سازی آنها به‌صورت قانونی انجام شود.
- کلاهی گشاد بر سر غریبه‌های طماع رفته است
ابتدای روستای ابراهیم‌آباد سرسبزترین و زیباترین قسمت روستاست و در ۲ سوی آن باغ‌های سرسبز و پربرکتی وجود دارد. این باغ‌ها را اهالی روستا که مهاجرت کرده‌اند با قیمت‌های قابل توجهی به تهرانیان فروخته‌اند. با توجه به بهای املاک روستای ابراهیم‌آباد، قیمت این باغ‌ها کم نیست، اما برای غریبه‌هایی که در محله‌های شمال شهر تهران نمی‌توانند باغ و ویلا بخرند، باغ‌های ابراهیم‌آباد جذابیت خاصی دارد. این باغ‌ها در گذشته زمین کشاورزی بوده‌اند و با دیوارکشی و کاشت درختان میوه به باغ و تفرج گاه‌هایی ویلایی تبدیل شده‌اند.
با توجه به ممنوعیت تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و ساخت‌وساز در این روستاها، جهاد کشاورزی و سایر متولیان حفظ اراضی کشاورزی بارها دیوارهای دور این زمین‌ها و ویلاهایی که پنهان از چشم قانون و پشت دیوارها ساخته شده‌اند، تخریب کرده‌اند، اما شهرنشینانی که برای داشتن باغ و ویلا این زمین‌های کشاورزی را خریده‌اند، کوتاه نمی‌آیند و دوباره دیوارچینی و ویلاسازی می‌کنند و این چرخه باطل ادامه پیدا می‌کند. حتی این تخریب‌ها و برخوردهای قانونی سختگیرانه حریف طمع زمین‌خواران شهری و مانع فروش و تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی روستا نمی‌شوند و معامله و خرید و فروش این زمین‌ها در ابراهیم‌آباد ادامه دارد. ۹۰۰۰ نفر جمعیت روستای ابراهیم‌آباد است که حدود ۵۰ درصد آنها را اتباع مهاجر افغانستانی تشکیل می‌دهند.