آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او. قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه ۷ تهران از جمله مناطقی است که بافت شهری آن در محله‌های مختلف تفاوت‌های زیادی با هم
دارند. محله‌های عباس‌آباد، نیلوفر، قندی و بهار از محله‌هایی‌اند که از منظر شاخص‌های زندگی، در وضع خوبی به سر می‌برند و بر الگوهای جدید شهرسازی مبتنی‌اند.
در کنار این محلات، محله‌هایی چون نظام‌آباد، وحیدیه و نظام‌الملک دارای بافت متراکمی‌اند و الگوهای شهرسازی مدرن چندان در آنها رعایت نشده است. امروزه برخی از محله‌های این منطقه، همچون باغ صبا، ملک و امجدیه، رفته‌رفته بافت مسکونی خود را از دست می‌دهند و بخش‌های اداری و خدماتی جایگزین آن می‌شوند. قرار گرفتن این محله‌ها در محدوده طرح ترافیک و طرح زوج و فرد یکی از دلایل تغییر کاربری بافت قدیم‌شان بوده است.
پیشینه سکونت در منطقه ۷ به اوایل عهد قاجار بازمی‌گردد. قصر قاجار نخستین مجموعه‌ای است که فتحعلی شاه قاجار در اوایل حکومت خود دستور داد آن را در کنار جاده شمیران قدیم و خیابان شریعتی امروز بنا کنند. گذر جاده تاریخی تهران به شمیران از دلایل احداث قصر قاجار در اینجا بود. قصر مذکور بر بلندی کنار این جاده تاریخی‌ـ با قدمتی بیش از دو یا سه هزار سال پیش‌ـ بنا شد. وجود روستای تاریخی مهران و محله مهران امروزی و همچنین کشف گورستان سه‌هزارساله تپه‌های قیطریه در کنار این مسیر، خود مؤید تاریخی بودن آن است.
در سلطنت فتحعلی شاه، برخی از باغ‌های این محدوده در اختیار رجال آن روزگار قرار داشت و اقامتگاه ییلاقی آنها محسوب می‌شد. یکی از این باغ‌های مشهور، باغ صبا است که شاه آن را به میرزا فتحعلی خان صبای شیرازی اعطا می‌کند و از آن پس باغ صبا لقب می‌گیرد.
ادامه از صفحه ۲- رونق و پیشرفت این منطقه در دوره پادشاهان بعد از فتحعلی شاه هم ادامه یافت و حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه، روستای عباس‌آباد را سروسامان داد. پس از آن ناصرالدین شاه فرمان داد تا قصر عشرت‌آباد را بنا کنند و بدین‌ترتیب، رفته‌رفته روستاهای کوچکی پیرامون آن شکل گرفتند. علاوه‌براین، باغ‌هایی چون باغ امجدیه و باغ نخودی به دست رجال و درباریان‌آباد شدند و این محدوده به ییلاقی در شمال حصار ناصری تبدیل شد. ملک‌الشعرای بهار نیز باغ و خانه‌ای در اینجا داشت و خیابان و محله بهار امروزی، نام خود را از او به یادگار دارد. قصر عشرت‌آباد در اواخر دودمان قاجار در اختیار نیروهای نظامی قرار گرفت و در زمان پهلوی اول به پادگان تبدیل شد. این مجموعه امروزه به پادگان حضرت ولی‌عصر(عج) شناخته می‌شود و عمارت زیبای عشرت‌آباد در میانه آن واقع شده است. در حال حاضر، عموم مردم به این مجموعه دسترسی ندارند؛ اما این بنا و ملحقاتش ظرفیت آن را دارند که به یکی از مراکز مهم فرهنگی تهران تبدیل شوند. منطقه ۷ شهر تهران در گذشته بخشی از محدوده شکارگاهی تهران قدیم و شمیران محسوب می‌شد و آب و هوایی ییلاقی داشت و محل ایجاد باغ‌ها و استراحتگاه‌ها بود. جاده شمیران پیونددهنده این منطقه با سایر نقاط بود که به سمت تجریش می‌رفت. در طرح تفصیلی منطقه ۷ به برخی از این باغ‌ها اشاره شده است: باغ نخودی، باغ امجدیه، باغ صبا، عمارت عشرت‌آباد، باغ‌ـ عمارت عیش‌آباد، قصر قاجار و... (طرح تفصیلی منطقه ۷، ۱۳۸۴).
نخستین توسعه‌های این منطقه در دوره پهلوی اول از قسمت جنوب آن در خیابان دماوند آغاز شد و برخی بناهای قدیمی همچون قصر قاجار و عشرت‌آباد به‌عنوان زندان و پادگان تغییر کاربری پیدا کردند. در دوره پهلوی دوم توسعه منطقه ادامه پیدا کرد و به دو نوع توسعه تبدیل شد. اراضی حد واسط جاده قدیم شمیران و امتداد خیابان روزولت (شهید مفتح) که تحت تأثیر توسعه شمال شهر قرار داشتند تفکیک‌های درشت دانه پیدا کردند و به تملک اقشار مرفه‌تر درآمدند. در عین حال شرق و جنوب این منطقه که در نزدیکی اراضی نظامی قرار داشتند با تفکیک‌های ریزدانه به تملک اقشار شهرنشین جدید با درآمدهای پایین‌تر در آمدند. بدین‌ترتیب در اواسط دهه ۴۰ منطقه ۷ به‌عنوان حد واسط بین هسته شمال و جنوب شهری شناخته شد (طرح تفصیلی منطقه ۷، ۱۳۸۴).
در دهه ۵۰ وزارت‌خانه‌های پست و تلگراف و تلفن و وزارت دفاع در این منطقه ایجاد شدند و منطقه ۷ دارای یک هسته فراشهری شد. دو سمت خیابان شریعتی دارای تفاوت اجتماعی و طبقاتی در بافت مسکونی شدند و محدوده‌های تخت طاووس، عباس‌آباد و کریمخان با نقش‌های اداری و تجاری جدید تعریف شدند. پس از انقلاب پروژه شهستان پهلوی در تپه‌های عباس‌آباد متوقف شد و مصلای بزرگ تهران و سایر ساختمان‌های اداری به تدریج ساخته شدند. در دهه ۸۰ با تغییر بافت مسکونی و ساخت آپارتمان‌ها، جمعیت منطقه افزایش پیدا کرد و بافت ریزدانه شرق و جنوب نیز تراکم جمعیتی بیشتری پیدا کرد و مشکل پارکینگ در آن به‌صورت خاص مطرح شد(طرح تفصیلی منطقه ۷، ۱۳۸۴).
در دوره پهلوی اول با گسترش شهر تهران و به تبع آن تخریب حصار ناصری، اراضی این منطقه رفته‌رفته به بخش‌هایی از شهر تبدیل شدند. در این دوره، تأسیسات مهم تهران چون اداره بی‌سیم، رادیو، ورزشگاه و زندان برای نخستین بار در منطقه شش سر برآوردند. اداره بی‌سیم و رادیو در اراضی شمالی قصر قاجار ساخته شدند. از زمان ناصرالدین شاه به این قصر کم‌توجهی شده بود و در زمان پهلوی هم کاربری خود را از دست داد. زندان قصر را در جنوب اراضی قصر قاجار احداث کردند و بدین‌ترتیب، نخستین زندان مدنی ایران ساخته شد؛ هرچند که شماری از مخالفان پهلوی اول، بدون محاکمه و با آمپول‌های هوای پزشک احمدی (معدوم ۱۳۲۳)، به سرای باقی شتافتند؛ از جمله این مقتولان می‌توان به تیمورتاش و جعفرقلی‌خانسرداراسعد و فرخی یزدی شاعر اشاره کرد. این زندان در زمان پهلوی دوم نیز محل بازداشت زندانیان سیاسی بود و شماری از چهره‌های انقلاب و مقامات جمهوری اسلامی یک‌چند در این زندان به سر برده‌اند. نخستین ورزشگاه در تاریخ ایران نیز در همین دوره در محدوده باغ امجدیه ساخته شد و امجدیه (شهید شیرودی) نام گرفت. کاشیکاری زیبای یکی از دروازه‌های قدیمی تخریب‌شده تهران که صحنه نبرد رستم و دیو سپید را تصویر کرده، در یکی از سالن‌های این مجموعه نگهداری می‌شود. معمار این ورزشگاه نیکلای مارکوف معروف بود.
شکل‌گیری محله‌ها این منطقه به دوره پهلوی دوم و به دهه‌های سی و چهل بازمی‌گردد. پس از اصلاحات ارضی، مهاجران زیادی از مناطق مختلف کشور در این منطقه و محله‌ها جنوبی آن ساکن شدند. وانگهی، این منطقه یکی از بخش‌هایی از پایتخت است که پیروان دیگر ادیان در آن زندگی می‌کنند؛ مانند ارامنه که غالباً در محله ارامنه ساکن‌اند. عباس‌آباد، سهروردی، نظام‌آباد و قصر از محله‌های شناخته‌شده این منطقه‌اند. محله سهروردی و نیلوفر و خرمشهر از جمله محله‌های بسیار خوب تهران به‌شمار می‌آیند. بخش بزرگی از اراضی شمال شرقی این منطقه در اختیار نیروهای نظامی قرار دارد که همان اراضی قصر قاجار سابق بوده‌اند. براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت ساکن در این منطقه ۳۱۲ هزار نفر بوده است. وسعت آن نیز با پنج ناحیه و چهارده محله، بیش از ۱۵ کیلومترمربع است که ۱. ۲درصد از مساحت کل شهر تهران را تشکیل می‌دهد و از این منظر، در میان مناطق تهران رتبه شانزدهم را دارد.
محلات گرگان، نظام‌آباد، عباس‌آباد، عشرت‌آباد و اندیشه از محله‌ها مشهور این منطقه‌اند. منطقه هفت از شمال همجوار مناطق سه و چهار است و از شرق با منطقه هشت، از غرب با منطقه شش، و از جنوب با مناطق دوازده و سیزده همسایه است. مرزشمالی این منطقه بزرگراه رسالت، مرز شرقی خیابان سبلان و قسمت جنوبی خیابان مجیدیه (استاد حسن‌بنا)، مرز جنوبی خیابان‌های انقلاب و دماوند و مرز غربی آن بزرگراه مدرس و خیابان شهید دکتر مفتح است.
- مروری بر وضعیت منطقه ۷
از نظر اکولوژیکی منطقه ۷ محل عبور مسیل‌های مقصودبیک، سرشاخه نیلوفر، بهار شیراز و سرشاخه سبلان بوده است. همچنین قنات‌های آریان، مصلا، شریعتی، حاج علیرضا، فخرالدوله و بومهن در این منطقه قرار داشتند. استخوان‌بندی فضایی منطقه ۷ متشکل از خیابان شریعتی، محورهای بهشتی و مطهری، گره‌هایی همچون سید خندان، هفت‌تیر، پیچ‌شمیران و... به همراه کانون‌های سبز، مسیل‌ها و پهنه‌های مهم تجاری و مسکوتی و مراکزی همچون مصلا و اراضی عباس‌آباد است (طرح تفصیلی منطقه ۷، ۱۳۸۴).
چشم‌انداز منطقه ۷ با تأکید بر دو اصل «مراقبت و مشارکت» شکل گرفته است. بر این اساس ضرورت دارد تا نقش مرکزی این منطقه در شهر تهران ایفا شود و به سوی ایجاد محله‌ها پایدار حرکت شود. از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، دو برنامه کامل به بازدید از منطقه هفت اختصاص داشت.
همچنین، بخشی از شش تهران‌گردی دیگر نیز که به مناسبت‌های هفته کتاب، روز شعر و ادب پارسی، جشنواره تئاتر فجر، روز خبرنگار، زنان و شهر، روز سینما و شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) صورت گرفت، به بازدید از این منطقه متمرکز شد. در این برنامه‌ها، علاوه‌برشرکت در مراسم پیش‌افتتاح موزه دکتر حسن حبیبی در مؤسسه فرهنگی امیرکبیر، از بخش‌های مختلف این منطقه بازدید به‌عمل آمد که فهرست آنها در جدول زیر ذکر شده است. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون مدیران تربیت‌بدنی و برخی از فدراسیون‌ها، مدیران وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.