همشهری آنلاین_سحر جعفریان: پدیده‌ای که با وجود این ابعاد پیچیده، بسیاری آن را یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌های اجتماعی کلانشهرها می‌دانند که زمینه‌ساز ظهور و بروز آسیب‌هایی از انواع جرم و ناهنجاری‌ها را فراهم می‌کنند. برای همین مسئولان شهری منطقه ۹ با همکاری مدیران انجمن‌های مردم‌نهاد بر آن شدند تا با اجرای طرح‌های مختلف از کودکان کار، حمایت کنند. شهرداری منطقه ۹، سال تحصیلی گذشته، ۱۰ کودک‌کار و بازمانده از تحصیل را به آموزش و پرورش منطقه معرفی و شرایط تحصیل آنها را مهیا کرد که در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف آن می‌پردازیم.
- درس خواندن پیشنهاد خاله‌های مرکز پرتو بود
پدرش کارگر ساختمان است و مادرش بیمار. ۳ خواهرش ازدواج کردند و ۲ خواهر دیگر در خانه دارد. برادرانش هنوز خیلی کوچک هستند. «امیر» ۱۴ سال دارد که از همان ابتدا به سبب رنج معاش و تنگ دستی خانواده از تحصیل بازمانده بود، اما سال تحصیلی گذشته با همکاری مرکز پرتو منطقه و اداره «امور آسیب‌های اجتماعی» شهرداری راهی مدرسه شد.
او می‌گوید: «هرگز مدرسه نرفته بودم. یا شاگرد میوه‌فروشی‌ها بودم یا شاگرد تعمیرکار ماشین در مکانیکی‌ها. چند ماهی در تولیدی لباس بچگانه کار کردم. تقریباً از ۶ سالگی مجبور بودم پول دربیاوم تا هزینه‌های زندگی‌مان جور شود. هیچ‌وقت دلم نخواسته بود، مدرسه بروم. شاید چون تا پیش از آن هرگز مدرسه نرفته بودم، اشتیاقی هم نداشتم. تا اینکه یکی از خاله‌های مرکز پرتو پیشنهاد داد مدرسه بروم تا در آینده بتوانم شغل‌های بهتری برای درآمدزایی پیدا کنم. گفت با درس خواندن، بیشتر می‌توانم پول دربیاورم.» ساکن محله «امامزاده عبدالله» (ع) است و دوست ندارد وارد جزئیات زندگی‌اش شود. برای همین، کوتاه ادامه می‌دهد: «سن زیادم و نداشتن گوشی هوشمند تاحدودی برای ادامه تحصیل، دردسرساز شد، اما به کمک همین مرکز مشکلاتم رفع و رجوع شد.»
- صندلی‌های تک نفره و گوشی هوشمند، آرزوی کودک کار
«ابوالفضل» ۸ سال دارد و امسال نخستین سالیست که نیمکت و تخته‌سیاه را از نزدیک دیده است. هر چند به سبب شیوع «کرونا» بسیار اندک و محدود. خوشحال است و می‌گوید: «آدم سواد خواندن و نوشتن داشته باشد، احترامش بیشتر است. راستش مادرم همیشه دوست داشت یکی از ما (فرزندانش) سواد داشته باشد و خواندن و نوشتن بداند. برای همین وقتی از مرکز پرتو پیشنهاد دادند که من به مدرسه بروم، خیلی زود موافقت کرد.
البته الان هم کار می‌کنم، ولی درس خواندن اولویتم شده است. سالی که گذشت، معلم‌های خوبی داشتم با اینکه خیلی برام سخت بود، ولی بسیار خوب بود.» ساکن محله «شهید دستغیب» است و کارگر ساده یک رستوران کوچک. او ادامه می‌دهد: «اگر کرونا نبود، فرصت بیشتری پیدا می‌کردم پشت نیمکت یا آن صندلی تک نفره‌های با کلاس بنشینم. زمانی آرزویم بود. خدا را شکر به آن رسیدم. چند تایی هم دوست پیدا کردم که روزهای تابستان با هم برای بازی و فوتبال قرار می‌گذاریم. خلاصه که مدرسه را دوست دارم.» با شیطنت دوباره می‌گوید: «به‌خصوص آن گوشی هوشمندی که به خواب هم نمی‌دیدم داشته باشم. خدا به آن خیری که این گوشی را برایم خرید، خیر بدهد.»
- شاید دکتر شدم!
«زهرا» ۱۲ سال دارد و تا کلاس دوم درس خوانده بود. اما اوضاع مالی خانواده‌اش که ناجور شد، به خواست پدر و مادرش، دست از کتاب و مدرسه شست. در خانه همراه خواهرانش، قطعات زیورآلات را مونتاژ می‌کرد. اما باز هم فایده‌ای نداشت و دخلشان از خرجشان عقب می‌ماند. او می‌گوید: «درس خواندن را دوست داشتم نه اینکه دانش‌آموز زرنگی بوده باشم؛ نه. ولی با علاقه درس می‌خواندم که نشد.
هم هزینه‌های مدرسه برایمان زیاد شده بود و هم شرایط به‌گونه‌ایی پیش رفت که به کار کردن من هم احتیاج شد. پدرم می‌گفت از دست کتاب و دفتر خریدن یا به هر بهانه به مدرسه پول دادن خلاص شویم، بهتر است. خدا را شکر پس از مدتی با مرکز پرتو آشنا شدیم و از خدماتش استفاده کردیم. یکی از این خدمات، راضی کردن پدر و مادرم برای ادامه تحصیل من بود. خیلی خوشحالم که می‌توانم دوباره درس بخوانم. از کجا معلوم، شاید دکتری، مهندسی، چیزی شدم که درآمدش خیلی بیشتر از مونتاژ این زیورآلات است.»
- رئیس اداره امور آسیب‌های اجتماعی شهرداری منطقه/مشکلات اقتصادی و تعصبات فرهنگی، عوامل بازدارنده از تحصیل هستند
بسیاری از کودکان‌کار و بازمانده از تحصیل در منطقه ۹ با شناسایی و پیگیری‌های کارشناسان مرکز پرتو (پیام صلح رهایی) به چرخه آموزشی و تحصیلی باز گشته‌اند. «صادق محمدی»، رئیس اداره امور آسیب‌های اجتماعی شهرداری منطقه، با بیان این مطلب می‌گوید: «تاکنون برای بازماندگی از تحصیل کودکان کار، دلایل گوناگونی مطرح شده است که در منطقه ۹ با توجه به سطح توانایی مالی ساکنان، بدسرپرستی، دیرآموزی (کبر سن)، فقر انگیزشی و ویژگی مهاجرپذیر بودن محدوده جغرافیایی، به‌ترتیب مشکلات مالی و تعصبات فرهنگی از مهم‌ترین دلایل بازماندن کودکان از تعلیم و تربیت است.
از سویی، تعداد بازماندگان از تحصیل در بین دختران بیشتر از پسران است و آن هم به دلیل ضرورت نداشتن تحصیل برای دختران در خانواده‌های پرجمعیت و همان تعصبات فرهنگی و قومی است که به ازدواج اجباری و زودهنگام نیز ختم می‌شود. در این شرایط و با توجه به شیوع کرونا، این عوامل بازدارنده شدت بیشتری پیدا کرده‌اند. به‌گونه‌ایی که اکنون تعداد قابل توجهی از کودکان‌کار منطقه از تحصیل و فراگیری دانش محروم مانده‌اند.»
محمدی ادامه می‌دهد: «به‌رغم فشارهای اقتصادی، کارشناسان و مددکاران مرکز پرتو با جدیت افزون‌تری به شناسایی خانواده‌های نیازمند و کودکان‌کار پرداخته‌اند. حاصل این پیگیری‌ها و جدیت، در سال گذشته، شناسایی ۱۰ کودک‌کار ایرانی زیر ۱۵ سال بوده است که با مشارکت آموزش و پرورش منطقه راهی مدرسه و دریافت آموزش‌های مجازی شده‌اند. نکته حایز اهمیت دیگر درباره این ۱۰ کودک، ایجاد شرایط کار مناسب و تهیه گوشی‌های هوشمند برای آنهاست که آن نیز با همراهی نیکوکاران به سرانجام رسیده است. تشکیل پرونده‌های جدید کودکان بازمانده از تحصیل در سال جاری نیز در دستور کار اداره امور آسیب‌های اجتماعی و شهرداری منطقه قرار دارد.»
- شناسایی و نگهداشت کودکان در فرایند آموزش
بدیهی است مناطقی از شهر که برچسب کم برخوردار یا محروم را دارند، نیازمند طرح‌های حمایتی متعدد و اختصاص ردیف بودجه ویژه آموزش و تحصیل کودکان‌کار هستند. «بنفشه مهری»، روان‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی، ضمن بیان این مطلب می‌گوید: «مشکلات اقتصادی و خانوادگی از مهم‌ترین عوامل بازماندگی کودکان‌کار از تحصیل به شمار می‌آیند.
مشکلاتی که در سال‌های اخیر فراوانی بیشتری داشته و دامنه جمعیت تحصیل کرده را با محدودیت قابل تاملی مواجه کرده‌اند. داشتن قوانین مشخص و قابل پیگرد در خصوص ممانعت از تحصیل کودکان، بازنگری حقوق کودکان و نوجوانان، ایجاد بسترهای مناسب و قابل دسترس آموزشی در همه مناطق و به‌ویژه حاشیه‌های شهر، دانش و مهارت‌آموزی هم زمان از جمله راهکارهای مؤثری هستند که می‌توانند هم از کارکردن کودکان جلوگیری کنند و هم چتر آموزشی را به‌طور یکسان بر سر همگان بگسترانند.» مهری می‌افزاید: «نیل به این مهم نیاز به هم‌افزایی سازمان‌ها و نهادهای مرتبط از سطح کلان تا خرد دارد. چراکه در صورت عدم تحقق آن، زمینه پدیداری آسیب‌های اجتماعی بی‌شمار فراهم می‌شود.
از سویی نگهداشت کودکان در فرایند آموزش که امروزه شاهد ریزش آنها از این فرایند هستیم نیز به اندازه شناسایی و پیوست کودکان به نظام آموزشی اهمیت دارد. در این زمینه می‌توان اقدامات مؤثری مانند حمایت اجتماعی خانواده‌های نیازمند، توزیع بسته‌های تشویقی بین دانش‌آموزان شناسایی شده و البته فرهنگسازی مستمر را انجام داد.»