همشهری آنلاین_مرضیه موسوی: قنات‌های ده‌ونک هنوز هم زنده‌اند و به فضای سبز این محله زندگی می‌بخشند. نمونه‌اش قنات «باغ بالا» که از زیر زندان اوین به سمت ده‌ونک روانه می‌شد و از باغ مستوفی الممالک سر در می‌آورد. هنوز هم آب این قنات با گذر از باغ نوادگان مستوفی الممالک، به ضلع شمالی باغ ایرانی ده‌ونک می‌رسد و این باغ را سیراب می‌کند. قنات‌های ده‌ونک قصه‌هایی شنیدنی دارند.
«از پدرم شنیده‌ام که میرزایوسف آشتیانی نخستین قنات را در ده‌ونک ساخت. اهل یزد بود و سنت حفر قنات را هم از همین شهر سوغات آورده بود. قنات‌هایی که به دستور مستوفی الممالک در ده‌ونک حفر شدند آب را از بالادست به سمت این روستا روانه می‌کردند و بعد از آبیاری مزارع و باغ‌ها به سمت امیرآباد روانه می‌شدند.»
«پرویز مهدی‌قلی» از اهالی قدیمی ده‌ونک است و سال‌های رونق کشاورزی و باغداری در این روستا را به خاطر دارد؛ زمانی که هنوز کودک بود و اهالی ده برای نظافت و شست‌وشو و حتی آب آشامیدنی از همین آب قنات‌ها استفاده می‌کردند: «اغلب زمین‌های ده‌ونک زمین کشاورزی و باغ بود. مردم برای تأمین آب، چاه‌های خانگی حفر کرده بودند و آب قنات را به این چاه‌ها می‌رساندند. تا دهه ۵۰ ونک همچنان همین شکل را داشت. اول دهه ۶۰ بود که این روستا به لوله‌کشی آب آشامیدنی دسترسی پیدا کرد و استفاده از آب قنات‌ها کمتر شد. توسعه تهران هم در همان دهه ۵۰ آغاز شده بود و همزمان باغ‌ها یکی یکی از بین می‌رفتند و به خانه و ساختمان تبدیل می‌شدند. تصور کنید تا قبل از دهه ۵۰ در فاصله بیمارستان بقیه‌الله(عج) تا خیابان ملاصدرا فقط ۵ خانه وجود داشت و بقیه، زمین‌های کشاورزی بود.»
- ۸ قنات قدیمی
«قنات چمن، بزرگ‌ترین قنات ده‌ونک بود. قنات باغ خوییک هم قنات دیگری بود که به زمین‌های کشاورزی ونک می‌رسید و قنات دیگری در شمال روستا جاری بود که به آن قنات توتستان می‌گفتند. قنات غربی روستای ده‌ونک هم آب را به ۲ آسیاب قدیمی ده‌ونک می‌رساند تا گندم‌های کاشته شده در روستا را آسیاب کند. قنات قلعه، آب قلعه ارامنه را تأمین می‌کرد و قنات باغ مقبره زمین چمنی که حالا در اختیار دانشگاه‌الزهرا(س) است را آبیاری می‌کرد. قنات دیگری هم در ده‌ونک بود به نام قنات زیر باغ نو و همچنین قنات باغ بالا.»
«علی ساسانی» از اهالی قدیمی ده‌ونک است و هنوز خاطره باغ‌های سرسبز و زمین‌های کشاورزی این روستا را در ذهن دارد که حیاتشان به این قنات‌ها وابسته بود. او می‌گوید: «تعداد زیادی از این قنات‌ها هنوز هم زنده هستند و از آنها برای آبیاری فضای سبز محله و بوستان‌های شهر استفاده می‌شود. تعدادی از قنات‌ها هم به دلیل ساخت‌وسازها مسیرشان تغییر کرد. اما اگر این قنات‌ها درست مهار نشوند، آب جاری در زیر زمین، خاک شهر را می‌شوید و باعث فرونشست ساختمان‌ها می‌شود.» اتفاقی که در سال‌های نخست توسعه ده‌ونک چند بار رخ داده بود.
- مقنی‌های کارکشته ده‌ونک
ده ونک همانقدر که قنات‌های پرآبی داشت، مقنی‌های مخصوصی هم داشت که سالی یکبار برای لایروبی این قنات‌ها به این روستا می‌آمدند. «اوس ابراهیم نیستانکی» یکی از این مقنی‌هاست که اهل اصفهان بود و همان‌طور که از اسمش پیداست، استاد. ساسانی می‌گوید: «اوس ابراهیم تعداد زیادی از مقنی‌ها را از اصفهان به ده‌ونک می‌آورد برای لایروبی. معمولاً این کار در فصل بهار انجام می‌شد. از بالا تا پایین، قنات‌ها را طی می‌کردند و اگر چوب و زباله‌ای در مسیر آبگیر کرده بود بیرون می‌آوردند. دیواره‌های قنات ممکن بود در جایی از مسیر خود فرو ریخته باشد. آن را دوباره از نو می‌ساختند. اگر بازسازی دیواره نبود چند روزی بیشتر کارشان طول نمی‌کشید. اما اگر دیواره‌ها فرو می‌ریخت ممکن بود کارشان بیش از ۴۰ روز هم طول بکشد.»
اهالی از قبل برای پرداخت دستمزد مقنی‌ها مبلغی پول جمع‌آوری می‌کردند. با لایروبی هر قنات، انگار خون تازه در رگ‌های این قنات‌ها جاری می‌شد. میراب‌های قدیمی محله هم وظیفه تقسیم آب را برعهده داشتند و مسیر آب‌ها را برای ساعاتی از روز یا هفته به طرف باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی هدایت می‌کردند.
- قنات‌ها هنوز زنده‌اند
قنات باغ بالا یکی از معروف‌ترین قنات‌های ده‌ونک بود که از زیر زندان اوین می‌گذشت و سر از باغ مستوفی الممالک درمی‌آورد. اصطلاح «آب خنک خوری» در سلول انفرادی هم به سبب وجود همین قنات در زندان اوین بر سر زبان‌ها افتاده بود. این قنات هنوز هم زنده است و آب جاری در آن با گذر از باغ نوادگان مستوفی سر از باغ ایرانی ده‌ونک یا همان بوستان مختاری درمی‌آورد. باغ را آبیاری می‌کند و به سمت پایین روانه می‌شود.
«داریوش نهاوندی» شورایار محله ده‌ونک و از اهالی قدیمی این محله می‌گوید: «برخی از قنات‌های ده‌ونک هنوز هم زنده هستند و آب در آنها جریان دارد.
اما آب این قنات‌ها با اضافه شدن فاضلاب خانگی در آن، آلوده شده است. آبی که روزگاری این روستا و مزارع آن را آبیاری می‌کرد و تأمین‌کننده آب آشامیدنی مردم محله بود دیگر تمیز نیست و حتی می‌تواند باعث خشکی درختان هم شود. از مشکلات اساسی ما در ده‌ونک این است که بسیاری از خانه‌ها هنوز به شبکه فاضلاب شهری متصل نشده‌اند و هرکدام چاه‌های جذبی خود را دارند. این چاه‌های جذبی باعث آلودگی آب قنات‌ها می‌شوند.» هنوز هم آب تعدادی از این قنات‌ها از محله‌های مختلف تهران مثل یوسف‌آباد سر بر می‌آورد و گرچه آب آن به گوارایی و تمیزی صد سال پیش نیست اما درختان و چمن‌های شهر را سیراب می‌کند.