همشهری آنلاین _ سحر جعفریان: اغلب لاغر اندام و نحیف هستند. صورت‌های آفتاب سوخته و سیاهی دارند. دست‌هایی با انگشتان خیزران و کبره بسته که کیسه‌های انباشته از پلاستیک و کاغذهای جمع‌آوری شده را به دوش می‌کشند. سن‌شان به زحمت به ۱۵ سال می‌رسد. اما کسب وکاری سنگین دارند؛ زباله‌گردی! بعضی‌هایشان، خروس‌خوان راهی معابر پر تردد می‌شوند و تا ساعت‌های عصر، سطل‌های زباله را در پی پسماندهای مشخصی جست و جو می‌کنند. بعضی دیگر اما شیفت کاری‌شان انگار ظهر به بعد است تا شغال خوان! یکی کاغذ جمع می‌کند و دیگری انواع پلاستیک و پسماندهای ارزشمند.
برای هریک تعداد مشخصی از خیابان‌ها و سطل‌های زباله در نظر گرفته شده است. تعدادی که کم و زیاد آن را سرکرده آن گروه کودکان زباله‌گرد تعیین می‌کند. این پدیده اجتماعی که به گفته کارشناسان مربوطه، ریشه در فقر دارد، به آسیب اجتماعی جدی تبدیل شده است که می‌توان هر جایی از شهر، در هر کوچه و معبری، صحنه‌های غمگنانه از آن را دید. صحنه‌ها و نماهایی غیرانسانی که طی سال‌های اخیر بنا به دلایل اساسی و بین سازمانی، چالش‌های بسیاری ایجاد کرده است. یک سال از منع به کارگیری کودکان در حوزه پسماند شهرداری گذشته است و هنوز این حوزه بدون متولی معین و ضمانت اجرایی لازم، معطل مانده است در این گزارش، روایت‌های مختلفی از این آسیب در محدوده غربی شهر تهران را با هم می‌خوانیم.
- پول زباله‌گردی، زود می‌آید دستمان!
تراکم حضور و فعالیت کودکان زباله‌گرد یا کتفی در منطقه ۹ پایتخت در محله «امامزاده عبدالله» (ع) و «شهید دستغیب» بیشتر است. در ساعت‌های مختلفی می‌آیند و کیسه‌های بزرگ و کهنه خود را از طلای کثیف پر می‌کنند و گوشه و کناری مشخصی می‌روند تا کسی با وانت‌بار زهواردررفته بیاید و زباله‌ها را تحویل بگیرد. یکی از این کودکان زباله‌گرد چند ماهی است که حوالی خیابان «آزادی» مشغول جمع‌آوری زباله است. حدود ۱۲ سالی سن دارد و می‌گوید: «کاری معرفی کنید که به اندازه همین کار به من حقوق بدهند و من سراغش بروم. نمی‌گویم دستمزد این کار زیاد است؛ نه. ولی می‌توان روی آن حساب باز کرد و هرچه بیشتر تلاش کنی، بیشتر هم پول می‌گیری. پیش از زباله‌گردی، چند ماهی شاگرد میوه‌فروشی بودم. دستمزد درست و حسابی نمی‌داد. اعتراض هم می‌کردم، می‌گفت مگر نمی‌بینی که فروش خوبی ندارم! یا هر چقدر کار هم می‌کردم و ساعت‌هایی زیادی در مغازه می‌ماندم، باز دست آخر همان دستمزد سابق را می‌گرفتم. اصلاً زیاد نمی‌شد. به قول پدرم، کارهایی مانند شاگردی مغازه‌ها، این روزها درآمد ندارد، چون کاسبی‌شان بی‌رونق است.
برای همین به زباله جمع کردن راضی هستیم که پولش زود به دستمان می‌رسد.» «محمد رحیمی» یکی از اعضای شورایاری محله «شمشیری» می‌گوید: «فشار اقتصادی بسیاری از خانواده‌ها را به استفاده از نیروی کار کودکانشان واداشته است. به‌گونه‌ایی که به‌رغم تلاش‌های کم و زیاد مسئولان در این حوزه، ما همچنان شاهد فعالیت کودکان زباله‌گرد هستیم. تعدادی از همین کودکان در محله‌های شمشیری، «مهرآباد» و امامزاده عبدالله(ع) در حال جمع‌آوری زباله هستند. بعضی‌هایشان حوالی میدان «فتح» یا جایی در نزدیکی مهرآبادجنوبی زباله‌هایشان را تحویل خریدار می‌دهند. این کودکان هنوز هم هستند.»
- تجمع زباله‌گردها در کن
«کن» در منطقه ۵ نیز گاهی مقصد کودکان زباله‌گرد می‌شود. کودکانی که اغلب یا قوم و خویش هستند یا اتباعی که چند سالی از مهاجرت‌شان به تهران گذشته است. این منطقه به سبب وسعت و میزان قابل توجه تولید زباله، یکی از متراکم‌ترین مناطق برای حضور کودکان‌کار معرفی می‌شود. تقریباً می‌توان در هر کوچه و خیابانی آنها را دید. یکی از دختری می‌گوید که لباس پسرانه می‌پوشید و برای زباله‌گردی به اینجا می‌آمد. او می‌گوید: «دختر کوچکی بود. بچه‌ها حواس‌شان به او بود تا کسی اذیتش نکند.
اصلاً برای همین لباس پسرانه تن می‌کرد. چند باری از جاهای مختلف بسته‌های خوراکی و بهداشتی بهمان دادند یا برای چند ساعتی ما را به یک مرکزی شبیه خیریه بردند. می‌گفتند می‌خواهند مهارتی، تخصصی، چیزی یادمان دهند! اما راستش آنجا نماندیم. چون به حقوق هر روزمان نیاز داریم. اگر کار نکنیم هشت‌مان گرو نه‌مان است! درست از فردای همان روز بود که دیگر آن دختر را ندیدیم. کارمان بد و سخت است، اما عادت کردیم. یعنی مجبور شدیم عادت کنیم.» «علیرضا بزرگی»، شورایاری محله کن در این‌باره می‌گوید: «متأسفانه تعداد کودکان زباله‌گرد در منطقه و محله کن، بسیار است. تا آنجایی که من دیده‌ام کودکانی ۱۰ تا ۱۵ ساله که اغلب پسر بچه هستند یا چرخی دارند یا گونی‌های بزرگ که با آنها به این سو و آن سو می‌روند. گاهی، شهروندان با کمک‌های مادی و معنوی، تلاش در تغییر سبک زندگی آنها دارند اما واقعیت این است که این آسیب باید ریشه‌ای واکاوی و درمان شود.»
- پیامدهای خطرناک زباله‌گردی کودکان
در محله‌های منطقه ۲۱ و ۲۲ به مراتب حضور و فعالیت کودکان زباله‌گرد کمرنگ‌تر است. این را «احمد مرادی» از کاسبان منطقه تهرانسر می‌گوید: «به نسبت سایر مناطق تهران، در منطقه ۲۱ کودکان زباله‌گرد چندان فعال نیستند. البته در محدوده تهرانسر، گاهی تعدادی از آنها را می‌توان دید، اما دائمی و ثابت نیستند. جست‌وجوهایشان بین زباله‌ها، دل آدم را به درد می‌آورد. به گمانم دیدن این صحنه از تماشای هر نازیبایی دیگر در شهر و محله‌ها، بدتر است. چند باری دیده‌ام که کودکان زباله‌گرد، دستانشان حین زباله‌گردی در سطل‌های بزرگ که تقریباً ۲ برابر جُسته‌هایشان است، آسیب دیده است. کار زیادی هم از عهده ما برنمی آید. یک وعده به آنها غذا بدهیم، چند بار سبد ارزاق برایشان تهیه کنیم، فقر آنها با این چند کمک و خدمت، به پایان نمی‌رسد. بخشی از این فقر، فرهنگی است.» «اصغر قدیمی» یکی از اعضای شورایاری محله دریاچه نیز می‌گوید: «در محدوده خیابان‌های «جنگلبان» یا «کاشان سابق»، «بنفشه» و حوالی دریاچه به‌صورت مستمر کودکان زباله‌گرد دیده می‌شوند. اما تعدادشان چندان زیاد نیست. با این حال همین تعداد اندک نیز نیاز به رسیدگی دارند تا پیامدهای آن دامن شهروندان و شهر را نگیرد. فقدان فرهنگ و رعایت حقوق شهروندی، افزایش ناهنجاری و جرم از مهم‌ترین پیامدهای زباله‌گردی کودکان است که آینده سایر کودکان را به خطر می‌اندازد.»
- شناسایی و حمایت از کودکان‌کار در اولویت منطقه است
شناسایی کودکان زباله‌گرد با جدیت در منطقه ۵ پیگیری می‌شود. «رضا بیگلری»، رئیس اداره مدیریت پسماند شهرداری منطقه ۵، ضمن بیان این مطلب، می‌گوید: «شهرداری منطقه با توجه به دستور دادستانی تهران مبنی بر ممانعت از هرگونه اشتغال و فعالیت سنگین کودکان به‌ویژه در حوزه زباله‌گردی، شناسایی کودکان زباله‌گرد را در اولویت قرار داده است. اولویتی که در ۲ بخش پیگیری می‌شود. در بخش نخست از کار کردن این کودکان جلوگیری می‌شود و در بخش دوم، کودکان زباله‌گرد شناسایی و به سازمان خدمات اجتماعی و رفاه شهر تهران معرفی می‌شوند تا اقدامات تکمیلی انجام پذیرد.» بیگلری می‌افزاید: «تاکنون ۱۷ کودک زباله‌گرد و کتفی زیر ۱۵ سال که غالباً پسربچه و بازمانده از تحصیل هستند، در محله‌های منطقه شناسایی شده‌اند که فراوانی آنها با توجه به مهاجرپذیر بودن محدوده کن، در این محله بیشتر است و تلاش می‌شود تا با اجرای برنامه‌های آموزشی برای این گروه و خانواده‌هایشان، آنها را نسبت به تبعات جبران‌ناپذیر کار کودکان آگاه سازیم. در این زمینه، مشارکت مؤثری نیز با نیروی انتظامی محدوده داشته و داریم.»
- اخطار و جریمه نقدی برای پیمانکاران خاطی
ارائه خدمات اجتماعی با هدف منع به کارگیری کودکان زباله‌گرد و رفع آسیب‌های اجتماعی مرتبط با آن، به‌صورت مستمر و هدفمند در محله‌های منطقه انجام می‌شود. «مصطفی دینی»، رئیس اداره مدیریت پسماند شهرداری منطقه ۹، با بیان این خبر می‌گوید: «با توجه به دستور مستقیم شهردار پایتخت، پیمانکار پسماند از به کارگیری نیروی کودکان برای تفکیک منع شده است. این اقدام پس از اجرا از طریق نیروهای خدمات شهری منطقه، نظارت و بررسی می‌شود تا تخطی از آن صورت نگیرد.» دینی توضیح می‌دهد: «در صورت مشاهده کودک زباله‌گرد در نواحی، ضمن اخطار کتبی به پیمانکار مربوطه، جریمه نقدی نیز براساس تعرفه سازمان مدیریت پسماند تهران در نظر گرفته می‌شود.»
- ۹۰درصد کودکان زباله‌گرد منطقه اتباع خارجی هستند
از تفکیک غیرمجاز پسماندها توسط کودکان در منطقه با همکاری معاونت خدمات شهری و محیط‌زیست (نیروهای معربان و گشت پیمانکار پسماند منطقه) و نیروی انتظامی جلوگیری می‌شود. «یدالله طاهری»، رئیس اداره مدیریت پسماند شهرداری منطقه ۲۱، در این‌باره می‌گوید: «بیش از ۹۰درصد کودکان زباله‌گرد منطقه، اتباع خارجی هستند که رده سنی ۱۰ تا ۱۵ سال را شامل می‌شوند. طی ماه‌های اخیر، ۳۷ کودک زباله‌گرد شناسایی و پس از تشکیل پرونده به مراجع مرتبط ارجاع داده شدند که البته تعداد قابل توجهی از آنها با بررسی‌های قضایی، رد مرز شده‌اند. اغلب این گروه از کودکان در ناحیه یک منطقه به سبب تراکم سطل‌های زباله و واحدهای مسکونی فعال بوده‌اند.» طاهری می‌افزاید: «در حال حاضر با توجه به برنامه‌های گشتزنی نیروهای شهرداری، هیچ کودک زباله‌گردی در منطقه مورد سواستفاده افراد فرصت‌طلب قرار نمی‌گیرد. موارد پراکنده‌ای نیز اگر پیش بیاید با مشارکت انجمن‌های مردم‌نهاد که در حوزه کودکان‌کار تخصص دارند، وارد عمل می‌شویم.»
- با کمک انجمن‌ها از کودکان‌کار حمایت می‌کنیم
آموزش و رسیدگی به امور معیشتی کودکان زباله‌گرد منطقه با مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد صورت می‌گیرد. «علی نوروزی»، معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهردار منطقه ۲۲، با بیان این مطلب می‌گوید: «از سال ۱۳۹۸ تاکنون، ۲۲ کودک زباله‌گرد و کار در محله‌های منطقه شناسایی شده‌اند که با مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد (که غرفه‌ای در بوستان جوانمردان به آنها اختصاص داده بودیم) به امور مختلف آنها از آموزش و تفریح گرفته تا تحصیل و معیشت، رسیدگی می‌شود. مشاوره‌های روان‌شناسی، آموزش مهارت‌های مورد علاقه، بازی و ورزش نیز در همین غرفه به کودکان شناسایی شده ارائه می‌شد که در حال حاضر به سبب محدودیت‌های کرونایی تعطیل شده است.» نوروزی هم‌چنین ادامه می‌دهد: «از جمله مهم‌ترین اقدامات شهرداری منطقه در این حوزه، منع به کارگیری نیروی کودکان از سوی پیمانکاران مختلف نواحی در بخش‌های خدمات شهری است که با توجه به آن هیچ کودکی در مجموعه شهرداری مشغول به کار نیست. از سویی دیگر از شهروندان درخواست داشته و داریم که گزارش‌های خود را در صورت مشاهده کودکان زباله‌گرد به سامانه ۱۳۷ اطلاع دهند.»
- نگاه کارشناس
- انجمن‌های مردم‌نهاد و رسانه‌ها بازوی توانمند مسئولان باشند
ایجاد زیرساخت‌های تخصصی و هوشمندسازی شده از سوی شهرداری برای جمع‌آوری پسماند در شهر و نیز تعیین متولی مستقیم در حوزه ساماندهی کودکان‌کار از جمله کودکان زباله‌گرد، می‌تواند از مؤثرترین شیوه‌های کاهش و منع به کارگیری کودکان در حوزه اشتغال باشد. «بنفشه مهری» روان‌شناس و فعال اجتماعی ضمن بیان این مطلب ادامه می‌دهد: «زباله‌گردی یکی از بدترین اشکال به کارگیری از نیروی کودکان است که پیامدهای آن برای جامعه جبران‌ناپذیر است. آسیب‌شناسی این ناهنجاری اجتماعی، ما را به چاره جویی‌های چند وجهی بین سازمان‌های متعدد مانند شهرداری‌ها، بهزیستی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و نیروی انتظامی می‌رساند که البته قوانین لازم الاجرا در این حوزه نیز مؤثر خواهد بود.» مهری بر کارکرد انجمن‌های مردم‌نهاد نیز تأکید می‌کند و می‌افزاید: «از اهمیت و ضرورت فعالیت انجمن‌های مدنی در حوزه کودکان‌کار و در حمایت از خانواده‌های آنها (حمایت‌های معیشتی، آموزشی و افزایش مهارت و توانمندسازی) نیز نمی‌توان غافل ماند. این انجمن‌ها در کنار رسانه‌ها می‌توانند مانند بازوی قدرتمندی عمل کنند که به‌عنوان پایشگران اجتماعی، وظیفه نظارت بر نحوه عملکرد متولیان را برعهده گیرند. اما آنچه مسلم است، وظیفه ذاتی حاکمیت‌ها در تأمین رفاه اجتماعی و عمومی (ارائه خدمات اجتماعی باکیفیت) اعضای جامعه است تا نخستین مانع زباله‌گردی افراد به‌ویژه کودکان به درستی ایجاد شود.»