آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او. قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
اراضی منطقه ۱۹ در گذشته کاربری کشاورزی داشتند. از روستاهای معروف این محدوده قلعه‌مرغی بود که در دوره سلطنت رضاخان یکی از نخستین فرودگاه‌های کشور در اراضی همین روستا احداث شد و فرودگاه قلعه‌مرغی نام گرفت. این فرودگاه در سال‌های اخیر به بوستان ولایت‌ـ که یکی از بزرگ‌ترین بوستان‌های کشور است تبدیل شده، اما هنوز نشانه‌های بسیاری از این فرودگاه در آن باقی است. از جمله این نشانه‌ها می‌توان به آشیانه‌های هواپیما اشاره کرد که از بناهای باارزش شهر تهران به‌شمار می‌آیند.
این منطقه، به همراه منطقه هجده، در منتهی‌الیه جنوب غربی شهر تهران واقع شده است. از شکل‌گیری منطقه نوزده زمان چندانی نمی‌گذرد. این منطقه از شمال به مناطق هفده و هجده منتهی می‌شود و با بزرگراه شهید آیت‌الله سعیدی و بزرگراه جوانه محصور می‌شود. این دو بزرگراه که تقریباً در امتداد هم قرار دارند و در مجاورت پاسگاه نعمت‌آباد به هم پیوند می‌یابند، در گذشته محل عبور جاده ساوه بود. این جاده که از دروازه گمرگ تهران آغاز می‌شد و از ساوه و همدان و شهرهای غربی کشور سر درمی‌آورد، از مسیرهای مهم کشور بود. این منطقه از شرق نیز به بزرگراه شهید نواب صفوی، خیابان بهمنیار و بزرگراه شهید تندگویان محدود می‌شود. بوستان ولایت نیز در این حدود واقع شده است. همچنین، میدان مرکزی میوه و تره‌بار تهران نیز بخش وسیعی از این منطقه را اشغال کرده است. بر اساس اطلاعات طرح تفصیلی منطقه ۱۹ در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شکل گرفت و در سال ۱۳۵۹ رسمیت پیدا کرد. در بررسی ارائه شده در طرح تفصیلی، مراحل رشد این منطقه به ۴ بخش تقسیم شده است. دوره اول، تا قبل از ۱۳۴۳ است. این مرحله رشد پراکنده روستایی در منطقه وجود داشت و قلعه‌های روستایی پراکنده همچون قلعه اسفندیاری و قلعه عبدال‌آباد از شاخص‌های آن هستند.
واحدهای صنعتی کوچک و پراکنده در کنار جاده ساوه وجود داشت و فرودگاه قلعه‌مرغی نیز در این محدوده وجود داشت. دوره دوم، از ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۸ را در برگرفت. این دوره با جذب جمعیت و افزایش سکونت غیررسمی و رشد محورهای فعالیتی توآم بود. با این همه هنوز به‌صورت رسمی این منطقه در شهر تهران وارد نشده بود. همچنین بافت منطقه یکدست نبود. در دوره سوم، از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۶ را در برگرفت. در این دوره بافت‌های روستایی در بافت شهری جذب شدند و اراضی کشاورزی منطقه از بین رفتند. توسعه شتابان جمعیت در این دوره مشاهده می‌شود و با مصوبه قانونی شدن ساخت‌وسازها در حاشیه شهر، ساخت‌وساز شدت بیشتری پیدا کرد. نبود زیرساخت‌ها از دیگر مشخصات این دوره است. دوره چهارم نیز بعد از ۱۳۶۶ را در برگرفته است. در این دوره ثبات قانونی بیشتری وجود داشت و پیوستگی بافت‌های پراکنده و همچنین تأمین خدمات شهری از ویژگی‌های آن است. میزان ساخت‌وساز و رشد جمعیت در این دوره کمتر شد (طرح تفصیلی منطقه ۱۹، ۱۳۸۴).
از دیگر اماکن مهم این منطقه، بازار عبدل‌آباد است که بیشتر به بازار پرده و پارچه معروف است، اما بسیاری از لوازم مورد نیاز دیگر را نیز می‌توان در آن یافت. این بازار یکی از بازارهای شلوغ تهران در بطن یک محله است. اراضی این منطقه در گذشته در محدوده بلوک و دهستان غار قرار داشت وبیشتر محله‌های امروزی این منطقه از روستاهای این دهستان به‌شمار می‌آمدند. البته این روستاها جزء دهستان غربی بودند. همه روستاهای واقع در محدوده منطقه نوزده امروزی، از روستاهای خالصه محسوب می‌شدند (نک: مقدمه منطقه ده). زمین‌ها و روستاهای خالصه در محصول‌دهی بسیار مرغوب بودند. با روی کارآمدن مظفرالدین شاه و دخالت اطرافیانش در اداره مملکت و افزایش خرج دربار و خالی شدن خزانه، این روستاها به فروش گذاشته شدند. روستاهای منطقه نوزدهدر اواخر عهد قاجار تحت مالکیت خصوصی درآمدند.
این روستاها که شامل خانی‌آباد، اسفندیاری، عبدل‌آباد، قلعه‌مرغی و نعمت‌آباد می‌شدند، در سلسله قاجار و عهد پهلوی اول فاصله زیادی از تهران داشتند. شمار ساکنان این روستاها اندک بود وبیشتر زمین‌ها نیز یا کشاورزی بودند یا بایر. به همین علت، این منطقه و اطراف آن، چندان امن نبودند و ساکنان این روستاها در درون قلعه زندگی می‌کردند. این قلعه‌ها را از خشت وگل بنا می‌کردند که معمولاً دیوارهای بلندی به ارتفاع حدودشش متر گرداگرد خود داشتند و در چهارگوشه آنها برج‌هایی برای نگهبانی تعبیه شده بود. قلعه‌ها معمولاً یک در بزرگ برای ورود و خروج داشتند. درون بیشتر قلعه‌ها یک حیاط مرکزی یا چند محوطه بود که دور تا دور آن اتاق‌هایی می‌ساختند. هریک از این اتاق‌ها به یک خانواده اختصاص داشت ومحلی نیز برای نگهداری حیوان‌ها در نظر می‌گرفتند. آمدوشد به قلعه قبل از برآمدن آفتاب شروع می‌شد و تا غروب ادامه می‌یافت. بعد از آن تردد ممنوع بود، مگر با اجازه نگهبانان. با تغییر کاربری زمین‌ها و شکل‌گیری محله‌ها، این قلعه‌ها که یادگاری از روستاهای ناحیه غار بودند نیز به‌تدریج از میان رفتند و به جای آنها ساختمان‌های مسکونی بنا شدند.
وسعت این منطقه با پنج ناحیه و پانزده محله بیش از ۲۰ کیلومترمربع است و طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، ۲۵۶ هزار نفر در این محله سکونت دارند.
مروری بر وضعیت منطقه ۱۹
از جمله اماکن شاخص این منطقه می‌توان به کوره‌های آجرپزی، میدان‌تره‌بار مرکزی شهر تهران، بهشت زهرا، مرقد مطهر امام خمینی و مرکز خرید و فروش همگانی خودرو اشاره کرد. محورهای بزرگراه چراغی در شمال، بزرگراه آزادگان در جنوب، بزرگراه آیت‌الله سعیدی در غرب و بزرگراه نواب و خیابان بهمن یار از شرق، ارتباط این منطقه را با شهر تهران ایجاد کرده‌اند. همچنین عناصری همچون بوستان قلعه‌مرغی در شمال منطقه و میدان میوه وتره‌بار با کاربری شهری در جنوب منطقه عناصر فضایی فرامنطقه‌ای هستند. در مرکز محدوده نیز بزرگراه کاظمی قرار گرفته است. همچنین در جنوب این منطقه قرار گرفته است. بافت‌های درونی منطقه پیوستگی ندارند و در درون منطقه پیکره‌ای چند بخشی شکل گرفته است. همچنین مبادی ورودی منطقه فاقد خوانایی کافی هستند (طرح تفصیلی منطقه ۱۹، ۱۳۸۴).
طرح تفصیلی شهر تهران برای منطقه ۱۹ چشم‌اندازی را در نظر گرفته است که در آن بر «استقرار در جوار حریم تهران» و جایگاه ورودی جنوب غرب تهران تأکید شده است. در این چشم‌انداز بر ثبات قانونی، سکونت پایدار، تأمین نیازهای خدماتی مردم، پایداری محیط‌زیست، محیط کالبدی و اجتماعی، هویت و پویایی حیات مدنی‌ـ اجتماعی در قلمروهای عمومی و برخورداری منطقه از نقش و جایگاه بارز عملکردی در شهر تهران ترسیم شده است. این چشم‌انداز بر رشد جمعیت، توسعه محدوده منطقه، ایجاد و توسعه محورهای ارتباطی شرقی و غربی، ارتباط درونی محله‌ها و امکان برقراری حمل‌ونقل عمومی، ساماندهی فعالیت‌های آلاینده در سایت مشخص، افزایش سرانه فضای سبز و ایجاد پارک صنعتی‌ـ تحقیقاتی و دروازه بین‌المللی تهران تمرکز داشت (طرح تفصیلی منطقه ۱۹، ۱۳۸۴). جدول زیر جمعیت منطقه را در مقایسه با شهر تهران و نرخ رشد آن را نشان می‌دهد. این نرخ همواره مثبت بوده است و از سال ۶۵ به بعد همواره کاهش داشته است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهرانگردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، سه برنامه کامل به منطقه نوزده اختصاص یافت. همچنین در بخشی از نودمین برنامه تهرانگردی نیز از برخی از اماکن این منطقه بازدید شد.
در این برنامه‌ها، از نقاط مختلف منطقه نوزده بازدید به‌عمل آمد و با برخی از ساکنان آن، پیرامون شهر و منطقه گفت‌وگو شد. پس از این بازدیدها، نظرات مردم درباره مسائل مورد بحث، در مجموعه شورای‌شهر و گروه‌های کارشناسی مختلف شورا ارائه شد. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون سرکار خانم فاطمه راستگو، عضو شورا، مدیران آتش‌نشانی، مدیران بانک شهر، مدیران وزارت صنعت، معدن و تجارت، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.