آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او. قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه ۲۱ تهران چند سال پیش جزء منطقه ۹ شهرداری به‌شمار می‌آمد. با گسترش شهر تهران و تشکیل مناطق جدید، بخش غربی منطقه ۹ به منطقه ۲۱ واگذارشد. بیشتر محله‌های منطقه ۲۱ تهران، مانند تهرانسر، وردآورد و چیتگر، روستاهایی دربالادست جاده قزوین بودند. این جاده مسیرارتباطی پایتخت بااستان‌های آذربایجان و زنجان و قزوین بود و تا دروازه قزوین حصار ناصری(میدان قزوین امروزی) ادامه داشت. این جاده که امروزه مرز جنوبی منطقه ۲۱ را تشکیل می‌دهد، به بزرگراه فتح یا جاده قدیم کرج معروف است. قلعه وردآورد از بناهای مهم این منطقه است. این قلعه از چهاردیوار خشتی بلند شکل گرفته بود که دربین آنها چند برج دیده‌بانی هم قرارداشت. قلعه در چوبی بزرگی داشت ودرون آن از چند کوچه تشکیل شده بود و در هر کوچه ۴، ۵ خانواده زندگی می‌کردند. آب قلعه از دوقنات تأمین می‌شد. میان حیاط قلعه هم سه حوض قرارداشت که آب قنات‌ها در آن جریان می‌یافت. علاوه‌براین، قلعه دارای یک آب‌انبار و حمام و مسجدی بسیار قدیمی، به نام المهدی(عج)، بود. بعد از تخریب قلعه و تعریض خیابان وردآورد، بخشی از این مسجد از میان رفت، اما امروزه این مسجد در دست بازسازی است.
محل قلعه در محدوده چهارراه انقلاب و ضلع شمال غربی آن بود. خیابان وردآورد تنها مسیری بود که از جاده قزوین جدا می‌شد و به قلعه می‌رسید. در دهه ۳۰، شاهرخ و ایرج فیروز مدرسه‌ای برای بچه‌های روستا در بیرون از قلعه ساختند. این مدرسه بعدها نرجس خاتون نام گرفت. منطقه ۲۱ با شکل‌گیری تدریجی صنایع در اطراف جاده قدیم تهران کرج و بزرگراه لشکری ایجاد شد. این منطقه در دهه ۶۰ واجد شهرک‌های متعددی شد و اینک ترکیبی از سکونت، کار و کاربری‌های نظامی را در خود جای داده است. و در طرح تفصیلی منطقه ۲۱ گسترش تاریخی صنایع بزرگ در تهران در این منطقه بررسی شده است. در این بررسی کاربری‌های صنعتی در جوار بزرگراه فتح نشان داده شده‌اند. بر این اساس دو مجموعه صنعتی در دوره ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ شکل گرفته است. از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۱ به تدریج برخی صنایع بزرگ حول دو بزرگراه فتح و لشکری شکل گرفتند. پس از سال ۱۳۴۱ تا سال ۱۳۵۷ بسیاری از صنایع در این محدوده مستقر شدند (طرح تفصیلی منطقه ۲۱، ۱۳۸۴).
در طرح جامع ۱۳۴۷ تهران به چندین هسته تقسیم شده است و جامعه لتمال و جامعه وردآورد دو هسته در مسیر توسعه شهر تهران در مسیر شرقی‌ـ غربی هستند. در اواخر دهه ۷۰ طرح‌های توسعه مناطق ۲۱ و ۲۲ آماده شدند. با این حال دچار مسائل مربوط به تصویب شدند. سرانجام طرح تفصیلی این منطقه در سال ۱۳۸۴ مصوب شد. در وضعیت فعلی این منطقه از ۳ ناحیه تشکیل شده است. کاربری عمده در این منطقه به ۳ دسته مسکونی، صنعتی و نظامی قابل تقسیم است. حوزه مسکونی به‌طور پراکنده در هر ۳ ناحیه مشاهده می‌شود و بیش از ۵۰درصد این منطقه را تشکیل داده است. حوزه مسکونی در قالب شهرک‌های مسکونی که عمدتاً در دهه ۶۰ و ۷۰ ایجاد شدند تعریف شده است.
بزرگراه آیت‌الله مهدوی کنی محور شمالی جنوبی مهم این منطقه را تشکیل داده است و بزرگراه فتح، بزرگراه لشکری و آزادراه تهران‌ـ کرج محورهای شرقی‌ـ غربی مهم این منطقه هستند (طرح تفصیلی منطقه ۲۱، ۱۳۸۴).
یکی از مکان‌های مهم منطقه که دراراضی چیتگر قرارداشت و امروزه متأسفانه فقط بقایایی از آن در جنوب غرب محله باقی مانده، کاروانسرای سنگی بود. در عهد قاجار این کاروانسرا آخرین منزل کاروان‌های عبوری پیش از رسیدن به تهران بود. از آنجاکه این کاروانسرا برخلاف بیشترکاروانسراها کاملاً از سنگ ساخته شده بود، به این نام آوازه یافت. این کاروانسرا در نزدیکی محل تلاقی بزرگراه‌های فتح (جاده قدیم کرج) و شهید لشکری (جاده مخصوص کرج) قرارداشت و به این دلیل، این نقطه به سه‌راه کاروانسرای سنگی معروف است. صاحبان این کاروانسرا از گذشته همان مالکان روستای وردآورد بودند.
دهه‌چهل خورشیدی با ساخت کارخانجات و کارگاه‌های مختلف در حاشیه تهران مقارن بود. بیشتر این کارخانه‌ها در غرب تهران و در اطراف جاده مخصوص و جاده قدیم کرج ساخته شدند.
در این روند، مالکان روستای وردآورد بخشی از زمین‌های روستا را به صاحبان صنایع فروختند. کارخانه‌ها و کارگاه‌ها یکی پس از دیگری ساخته شدند و فرایند جذب نیروی کار آغاز شد. بیشتر کارگران مهاجرانی بودند که در سودای زندگی بهتر به تهران و اطراف آن کوچیده بودند و علاوه‌بر یافتن شغل، می‌کوشیدند سرپناهی برای خود بیابند. بدین‌ترتیب، زمین‌های وردآورد خریدار بیشتری پیدا کرد. مالکان هم که دریافته بودند فروش زمین‌ها سود فراوانی عایدشان می‌کند، زمین‌ها را در قطعات کوچک به متقاضیان می‌فروختند. رفته‌رفته جمعیت وردآورد بیشتر شد و امنیت آن افزایش یافت. ساکنان قلعه نیز به دلیل کمبود جا، به فکر ساخت‌وساز خانه در بیرون از قلعه افتادند.
این روند به گونه‌ای بودکه قلعه دیگرکارکرد خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد و در نهایت، به‌کل از میان رفت. تا چندی پیش بقایایی از برج‌های قلعه باقی مانده بودکه آنها هم بر اثر ساختمان‌سازی از بین رفتند. امروزه وردآورد غربی‌ترین محله تهران به‌شمار می‌آید و پس از آن، استان البرز آغاز می‌شود. دربخش شرقی محله نیز رودخانه چیتگر مرزی طبیعی بین وردآورد و اراضی چیتگر بوده است. امروزه اگر به نقشه منطقه ۲۱ نگاهی بیندازیم، بیش از آنکه خانه و محله مسکونی بیابیم، با کارخانه‌ها وکارگاه‌های بزرگ وکوچکی روبه‌رو می‌شویم که محله‌ها را از هم جدا کرده‌اند و باعث شده‌اند بافت منسجم مسکونی در این منطقه شکل نگیرد و محله‌ها مانندجزیره‌هایی پراکنده، پیوندی با هم نداشته باشند. منطقه ۲۱ بیش از آنکه مسکونی باشد، منطقه‌ای صنعتی است.
براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت این منطقه ۱۸۶ هزار نفر برآورد شده است که در میان دیگر مناطق شهری، در رتبه بیستم قرار می‌گیرد. این منطقه با وسعتی در حدود ۵۱ کیلومترمربع، سه ناحیه و سیزده محله دارد.
مروری بر وضعیت منطقه ۲۱
بخشی از مسائل مهم این منطقه که در طرح تفصیلی مورد اشاره قرار گرفته به موضوع سازگاری فعالیت‌ها و کاربری‌ها باز می‌گردد. همچنین کاربری‌های بزرگ مقیاس این منطقه که در برخی موارد مقیاس ملی دارند مانع از ایجاد ارتباط بین بخش‌های مختلف منطقه شده‌اند و در برخی موارد دسترسی را مختل کرده‌اند. پراکندگی کاربری‌های درشت دانه و صنعتی و شکل‌گیری شهرک‌های مجزا در میان آنها موجب شده که هویت جامعی برای برخی از محدوده‌ها ایجاد نشود. همچنین توزیع خدمات در برخی بخش‌های مسکونی این منطقه کافی نیست (طرح تفصیلی منطقه ۲۱، ۱۳۸۴). وجود رودخانه وردآورد و رودخانه کن یکی از موارد زیست‌محیطی است که در زمینه این منطقه شایان ذکر است. این دو رودخانه دارای طرح ساماندهی هستند و اراضی اطراف آنها نیاز به تعیین تکلیف و تملک دارد. در عین حال، وجود گسترده صنایع در منطقه ۲۱ آلودگی‌هایی را نیز در پی داشته است. گذشته از آلودگی هوا، این صنایع با دفع فاضلاب صنعتی مشکلاتی را ایجاد کرده‌اند. زباله‌های ایجاد شده در این صنایع نیز از مصادیق آلودگی هستند.
طرح تفصیلی برای حل این معضل پیشنهادهایی همچون افزایش اراضی سبز در منطقه، فعالیت‌های مشارکتی برای کاهش زباله‌ها و همچنین ایجاد تعاونی‌هایی برای پایش وضعیت محیط‌زیست در منطقه را مطرح کرده است (طرح تفصیلی منطقه ۲۱، ۱۳۸۴).
چشم‌انداز طرح تفصیلی بر ساماندهی فضایی منطقه و تغییرات کوچک تأکید دارد. این چشم‌انداز به‌صورتی واقع‌بینانه امکان تحولات بزرگ در منطقه را ناممکن می‌بیند و در نظر دارد تا تغییرات را مدیریت کرده و به آنها جهت‌دهی مناسبی در راستای اهداف برنامه‌ریزی بدهد. همچنین چشم‌انداز بر حفظ اراضی طبیعی حوزه کن تأکید کرده است و تقویت مدیریت شهری در محدوده منطقه ۲۱ را خواستار شده است. همچنین این چشم‌انداز امکان تبدیل شدن برخی اراضی نظامی به محوطه‌های مسکونی را مطرح کرده است. این چشم‌انداز فرض را بر افزایش نیروی اشتغال ماهر و متخصص در منطقه گذاشته است. این چشم‌انداز منطقه ۲۱ را دروازه غربی تهران دانسته است و از نظر فضایی بر حفظ اراضی باز و مدیریت حجم ساخت‌وساز در منطقه تأکید دارد (طرح تفصیلی منطقه ۲۱، ۱۳۸۴).
برطبق جدول فوق، نرخ رشد جمعیت منطقه از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۰ منفی بوده است و بعد از آن افزایش یافته است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، یک برنامه کامل به بازدید از منطقه بیست‌ویک اختصاص یافت.
در این برنامه، از نقاط مختلف منطقه بیست‌ویک بازدید به‌عمل آمد و با برخی از ساکنان آن، پیرامون شهر و منطقه گفت‌وگو شد. پس از این بازدیدها، نظرات مردم درباره مسائل مورد بحث، در مجموعه شورای‌شهر و گروه‌های کارشناسی مختلف شورا ارائه شد. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون مدیران سازمان هلال‌احمر، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.