همشهری آنلاین _ سحر جعفریان: وسعتی که اجرای طرح کمربند سبز شهر را نیز کیفیت مطلوب بخشیده است و از سویی فضاهای خوش منظره و مطبوع آن به پاتوقی مناسب برای تفریح و گردش طبیعت دوستان و علاقه‌مندان به بوم‌گردی تبدیل شده است. بهره‌مندی از مجموع این ویژگی‌های مهم از ایجاد هوای پاک گرفته تا رونق گردشگری، آن هم در کالبد و حاشیه مناطق شهری به غنیمتی ارزشمند می‌ماند که مدیران شهری و کارشناسان محیط‌زیست، باید توسعه و بهسازی این سرمایه‌های ملی را در اولویت توجه و برنامه‌های خود قرار دهند. برای این اولویت بخشی، در کنار نام نهادن یک روز در تقویم‌های ملی و بین‌المللی با نام روز جهانی «جنگل، جنگل رمز حیات» به برنامه‌ریزی‌ها و تهیه اسناد توسعه فضای سبز شهری افزون‌تری نیاز است. طرح‌ها و برنامه‌هایی که بتواند منظر شهری را با گسترش فضاهای سبز دست کاشت و خودرو، در مسیر توسعه پایدار قرار دهد. در این گزارش ضمن بررسی کمی و کیفی بوستان‌های جنگلی پهنه غرب پایتخت و فضاهای سبز شهری، نظر مدیران شهری و کارشناسان محیط‌زیست را درباره اهمیت و ضرورت حفاظت از رویشگاه‌های طبیعی و شهری جویا شده‌ایم.
- تاب‌آوری بوستان‌ها را باگونه‌های گیاهی و جانوری افزایش دهیم
بوستان‌های شهری و به‌ویژه بوستان‌های جنگلی باید در حوزه تنوع زیستی متناسبی تعریف شوند تا آستانه تاب‌آوری‌شان ارتقا یابد. این مطلب را «محمد درویش»، پژوهشگر و فعال محیط‌زیست می‌گوید و ادامه می‌دهد: «اگر بوستان‌های مختلف شهر و محله‌ها، گونه‌های گیاهی و جانوری متناسب با توان اکولوژیکی زیست‌بوم خود در بر داشته باشند، تاب‌آوری آنها در برابر مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی به حداکثر می‌رسد. این میان سهم پرندگان به‌عنوان جانداران حامی بوستان‌ها در حفظ محیط‌زیست بیش از سایرگونه‌های جانوری است.» درویش در توضیح بیشتر این مطلب می‌افزاید: «تعدد پرندگان در بوستان‌ها به سود محیط‌زیست است چراکه کارکرد آنها در مجموع باعث حذف آفات‌گونه‌های گیاهی بوستان‌ها می‌شود و بنابراین استفاده از سموم شیمیایی در بوستان‌ها را به حداقل می‌رسانند. از سویی دیگر فضولات پرندگان، حاصلخیزی خاک را به‌طور طبیعی افزایش می‌دهد که این حاصلخیزی نیز بر کیفیت درختان بوستان‌ها و رویشگاه‌های جنگلی در مناطق شهری مانند پهنه غرب تهران اثرگذار خواهد بود. علاوه بر موارد فوق می‌توان به مزیت نغمه‌سرایی پرندگان که در همه دنیا جزو ویژگی‌های شنیداری و محافظتی بوستان‌ها برشمرده می‌شود، اشاره کرد.
تجربه نشان داده است که انسان در محیط‌هایی که آرامش و سکون می‌یابد، تخریب کمتری از آتش‌سوزی عمدی و سهوی گرفته تا زباله‌ریزی ایجاد می‌کند.» این فعال محیط‌زیست اصلاح و تقویت تدریجی‌گونه‌های گیاهی مقاوم در بوستان‌ها را مؤثر می‌داند و می‌گوید: «شرایط اقلیمی تهران رو به تغییر است. بنابراین‌گونه‌های گیاهی فضاهای سبز دست کاشته و یا خودرو به اصلاح و تقویت نیاز دارند. البته این اصلاح و تقویت باید با تکیه بر واقعیت‌های منابع آبی باشد که در این زمینه می‌توان از ظرفیت آموزشی و تحقیقی پارک ملی گیاهشناسی در منطقه ۲۲ نیز بهره‌گرفت تا به نتایج مطلوب رسید. ترکیب مناسب سوزنی برگان و پهن برگان که هم به سرعت سبز می‌شوند و هم مقاوم هستند و از سویی مورد تأیید کارشناسان گیاهشناسی است می‌تواند بهترین گزینه برای اصلاح و تقویت‌گونه‌های گیاهی باشد.» او نحوه پراکندگی و تجهیز بخش‌های مختلف رویشگاه‌ها و بوستان‌ها به امکانات گردشگری را دارای اهمیت می‌داند و می‌افزاید: «فضای بوستان‌ها به‌ویژه بوستان‌های جنگلی از لحاظ شکنندگی اکوسیستمی و پایداری یکسان نیستند. این بدان معناست که در توزیع امکانات گردشگری در آنها باید کارشناسی و دقت لازم انجام شود تا از تمرکز حضور گردشگران در بخش‌ها و فضاهایی از بوستان‌ها که در معرض آسیب هستند، جلوگیری شود».
- بوستان‌های شهری، نظارت، پایش، تجهیزات و مشارکت می‌خواهند
گرمایش آب و هوای جهانی (تغییر اقلیمی) و بروز مسئله کم‌آبی در اغلب کشورها و شهرها یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش کمی و کیفی فضاهای سبز است که در ایران این ۲ عامل با توجه به قرارگیری در الگوی آب و هوایی خشک و نیمه خشک، شدت بروز بیشتری یافته‌اند.
«فاطمه برنا» معاون مدیرکل و رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهر تهران با بیان این مطلب، می‌گوید: «بوستان‌های شهری که تراکم قابل توجهی از آنها در پهنه غرب شهر جای دارند، به‌رغم مدیریت چند بخشی، تاکنون از پیامدهای گرمایش آب و هوایی و خطر کم‌آبی در امان نبوده‌اند. طوری که متأسفانه در گذر زمان و در سال‌های اخیر، خشکسالی و کاهش سبزینگی در برخی از آنها را شاهد بوده‌ایم. بنابراین نیاز است نظارت بر وضعیت ساختاری بوستان‌ها، پایش تجهیزات و عملکرد متولیان آن بیشتر از قبل صورت پذیرد.»
برنا، در ادامه با تأکید بر ارتباط مستقیم میان ساماندهی فضاهای سبز شهر و افزایش نشاط شهروندان، می‌گوید: «راهکارهایی مانند آبیاری صحیح و هوشمند، افزایش کمی‌گونه‌های مقاوم و متناسب با شرایط اقلیمی تهران، حذف چمن، بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین در راستای نظارت و ایجاد پراکندگی متوازن امکانات بهسازی منابع طبیعی، ساماندهی معابر گردشگاهی، استفاده از تکنولوژی بازچرخانی آب و پساب سیستم‌های فاضلاب شهری می‌توانند در نگهداشت و احیای بوستان‌های جنگلی مناطق مؤثر واقع شوند.»
او همچنین متولی اصلی نگهداشت بوستان‌های جنگلی مناطق شهری را شهرداری‌ها معرفی می‌کند و می‌افزاید: «نظارت و برنامه‌ریزی برای حفاظت و توسعه فضای سبز بوستان‌های جنگلی برعهده شهرداری است. این میان اگر مشکلات جدی خشکسالی و یا تغییر کاربری اراضی بوستان‌ها توسط افراد سودجو اتفاق افتد، سازمان حفاظت محیط‌زیست استان تهران با بررسی چرایی بروز مشکلات و مطالبه‌گری به نفع شهروندان وارد میدان می‌شود.»
شهروندان یکی از عوامل تأثیرگذار در حفاظت از منابع گردشگری طبیعی شهر هستند که برنا در پایان صحبت‌های خود به آنها اشاره می‌کند و می‌گوید: «شهروندان می‌توانند ضمن بهره‌مندی و لذت بردن از این منابع طبیعی با مدیریت رفتاری خود در بوستان‌های شهری و موازی با قوانین بازدارنده دولتی (ویژه متخلفان) به ارتقای شاخص‌های محیط‌زیستی کمک کنند. این همان مشارکت اجتماعی و مسئولیت‌پذیری شهروندان است که نفس به شماره افتاده طبیعت را بازمی گرداند.»
- برای حفظ کیفیت و کمیت درختان تلاش می‌کنیم
بوستان فرامنطقه‌ای المهدی(عج) از جمله بزرگ‌ترین بوستان‌های منطقه است. «مصطفی دینی»، معاون خدمات شهری و محیط‌زیست منطقه در این‌باره می‌گوید: «منطقه ۹ فاقد بوستان‌های جنگلی است. اما بزرگ‌ترین بوستان آن با ۶ هزار و ۵۰۰مترمربع مساحت، بوستان المهدی(عج) با امکانات تفریحی و گردشی ویژه است که تراکم فضای سبز در آن، ۲۰درصد نسبت به کل منطقه است. مساحت محدود منطقه و از سویی فقدان مکان‌های مناسب برای توسعه فضاهای سبز که استاندارد ملی و بین‌المللی باشد، باعث شده است تا برنامه‌های توسعه پایدار در بخش فضای سبز شهری در منطقه به کندی پیش رود.» دینی با تأکید بر تراکم فضاهای سبز در ناحیه ۲ و محله فتح، ادامه می‌دهد: «مساحت کلی فضاهای سبز منطقه ۱۸ هکتار است که شامل بوستان‌های شهری، باغچه‌ها، حاشیه‌های بزرگراهی و پاتوق‌های محلی می‌شود. در این مساحت سبز، اغلب‌گونه گیاهی توت، رز و نسترن روییده که میان آنها ۱۰۰ اصله درخت فرسوده و خطرآفرین هم شناسایی شده است. بنابراین اقدامات توموگرافی (اسکن درختان)، اخذ رأی ماده (جابه‌جایی یا حذف درخت) و سربرداری به‌صورت مداوم انجام می‌شود تا کمیت و کیفیت فضاهای سبز منطقه به درستی حفظ شود».
- ۱۴۰ هکتار وسعت فضای سبز منطقه است
در منطقه ۲۱ پایتخت، ۳ بوستان جنگلی و ۵۹ بوستان شهری وجود دارد. «مهدی صباغ‌زاده»، معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه در این ارتباط می‌گوید: «مساحت بوستان‌های منطقه به عدد ۱۴۰ هکتار می‌رسد که با توجه به مساحت کل منطقه، عدد قابل توجهی است. بوستان‌های جنگلی بهمن، التیام و خوارزمی از مهم‌ترین بوستان‌های منطقه هستند که روزهای تعطیل پاتوق گردشگران می‌شود. اما آنچه مهم‌تر از کمیت فضاهای سبز آن هم در شهری مانند تهران که در گذر زمان با توسعه شهرنشینی و افزایش جمعیت مواجه است، کیفیت نگهداری آن فضاهای سبز است. برای این منظور شهرداری منطقه با اجرای طرح‌های حفاظتی و آبیاری اصولی به احیا، توسعه و غنی‌سازی جنگل‌ها و بوستان‌های خود می‌پردازد.» صباغ‌زاده همچنین ادامه می‌دهد: «گونه گیاهی و درختی در بوستان‌های منطقه چنار، اقاقیا، زبان گنجشک، سرو، توت، زیتون و ابریشم ایرانی انتخاب شده‌اند تا ویژگی صنعتی بودن منطقه را به خوبی پوشش بدهند. قدیمی‌ترین این درختان نیز در محله وردآورد با قدمت بیش از ۱۲۰ سال و بن درختی ۳۳۰ سانتیمتر است که در سامانه نهال‌های منطقه به ثبت رسیده‌اند. ۱۰درصد درختان منطقه نیز فرسوده هستند که با کمک روش‌های سمپاشی، هرس، ترمیم تنه و حفاظت ویژه به‌ترتیب اولویت غنی‌سازی می‌شود.»
- درختکاری مطابق با سرانه منابع آبی افزایش می‌یابد
در منطقه ۵ فقط بوستان جنگلی کوهسار با بیش از ۱۶ هکتار مساحت به‌عنوان رویشگاه طبیعی و گردشگاه تفریحی قرار دارد. «سعید صالح محمود رباطی»، معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه ۵ ضمن بیان این مطلب ادامه می‌دهد: «تراکم فضاهای سبز و بوستان‌های منطقه با ۲۰۹ بوستان شهری و یک بوستان جنگلی در ناحیه یک و محله کن واقع شده است. این تراکم سبز اغلب ازگونه‌های گیاهی اقاقیا، ارغوان، چنار، زبان گنجشک و درون تشکیل شده که سالانه با توجه به درختکاری‌های صورت گرفته مطابق با سرانه منابع آبی کشور، ۲۰درصد به این تراکم افزوده می‌شود. با این حال عواملی مانند آتش‌سوزی و کم‌آبی باعث فرسودگی و کاهش نسبی سرانه فضای سبز (یک درخت در هر ۳ هزار درخت) می‌شود که‌درصدد هستیم با روش‌های جایگزین و جانبی طوقه چینی، شناسایی درختان قدیمی (چنارهای محله کن) و ایجاد مناطق محافظت شده، آمار این فرسودگی و از بین رفتن درختان را کاهش دهیم.»
رباطی ادامه می‌دهد: «بوستان‌های شهری و بوستان جنگلی کوهسار در منطقه با توجه به وسعت و تنوع امکانات وگونه‌های جانوری با استقبال گسترده شهروندان روبه‌رو هستند. بنابراین نیروها و کارشناسان محیط‌زیست بیشتری با هدف ساماندهی و نظارت در آنها مستقر شده‌اند. به‌عنوان مثال در بوستان جنگلی کوهسار، ۶ محیط‌بان فعال هستند که موارد چرای بی‌رویه دام‌های بومیان محلی، ساخت‌وسازهای غیرمجاز و وقوع شکار پرندگان و جانوران را پیگیری می‌کنند. تعامل ما با سازمان‌های حفاظت از محیط‌زیست و جنگل‌ها نیز بر همین مبنا پیش می‌رود تا هم زیباشناسی و هم پایداری اکولوژیکی منابع طبیعی حفظ شود».
بیش از هزار و ۱۹۴ هکتار فضای سبز داریم
بیست و دومین تکه از پایتخت با توجه به مساحت کلی ۶ هزار و ۲۰۰ هکتاری و مساحت هزار و ۳۰۰ هکتاری فضای سبز خود، یکی از سبزترین مناطق تهران به شمار می‌آید. «حسین صادقی» معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه ۲۲ در این ارتباط می‌گوید: «تراکم کلی فضای سبز (بوستان‌های شهری و جنگلی) منطقه ۲۲ می‌رسد. ۴ بوستان جنگلی چیتگر، خرگوش دره، وردآورد و لتمال در کنار ۸۶ بوستان شهری و محلی این منطقه که فراوانی آنها در ناحیه یک و محله دهکده المپیک قرار دارد، پهنه سبزی را به وجود آورده‌اند که تلطیف هوا و ایجاد مانع برای ورود گرد و غبار به شهر، از جمله فواید آنها محسوب می‌شود.» صادقی می‌افزاید: «گونه‌های گیاهی و درختی غالب در منطقه، انواع پهن برگان ثبت شده‌اند که با شرایط اکولوژیک شهر سازگار هستند.
البته کمتر از یک‌درصد درختان عرصه شهری و ۳درصد درختان جنگلی، فرسوده و خطرآفرینند که با آبیاری مناسب، کف شکنی چاه‌های آبرسان، بهبود بافت خاک، رسیدگی به امور زراعی در مقیاس وسیع، جلوگیری از بیماری‌های درختی و گیاهی و بروز آفات در صدد رفع مشکلات مرتبط با آنها هستیم.» او همچنین ادامه می‌دهد: «۱۳ هکتار مساحت عرصه‌های سبز شهری شامل بوستان‌ها، باغچه‌ها، حاشیه‌های سبز و میدانگاه است که با هدف استانداردسازی سرانه فضای سبز منطقه در حال افزایش است.»
- آیا می‌دانستید؟
قدیمی‌ترین بوستان جنگلی پهنه غرب پایتخت، بوستان جنگلی چیتگر است.
۶ محیط‌بان در بوستان‌های جنگلی مناطق غربی پایتخت، خدمت می‌کنند.
درختان محله شمشیری منطقه ۹ جزو قدیمی‌ترین درختان پایتخت محسوب می‌شوند.
بیش از ۳۰ انجمن و کمپین دوستدار محیط‌زیست در پهنه غرب تهران، فعال هستند.