همشهری آنلاین _ مریم قاسمی: تنوع قومیتی و فرهنگی در گوشه وکنار باعث شده بود تا ساکنان شاهد برگزاری منسجم‌ترین و متنوع‌ترین مراسم سوگواری و عزاداری در این نقطه از شهر باشند. «عیسی بیگدلی» رئیس اداره فرهنگی شهرداری منطقه ۱۸، در این‌باره عنوان می‌کند که در گذشته بیش از ۷۰درصد از جمعت این نقطه از تهران را آذری‌زبان‌ها تشکیل می‌دادند و کمتر از ۳۰درصد آن شامل دیگر اقوام می‌شد و البته این نسبت با کمی تغییر همچنان در محله‌ها وجود دارد. یکی از ویژگی‌هایی که بین اقوام دیده می‌شود علاقه‌مندی آنان به زندگی کنار هم بوده و برای همین تمرکز نسبی اقوام مختلف کنار یکدیگر باعث شده تا از قدیم آنها حضور پرمعنایی در آیین‌های مذهبی داشته باشند. درگزارش پیش رو با کمک افراد بومی به نحوه برگزاری برخی از مراسم سوگواری ماه محرم اقوام مختلف پرداخته‌ایم.
- مراسم اهدای شال عزای حسینی به پهلوانان
۳ طایفه بزرگ زندیه، کلهر و زهره‌وند نخستین ساکنان یافت‌آباد هستند و در رشته باستانی و ورزش زورخانه‌ای ید طولایی دارند. مسجد امیرالمؤمنین(ع) که درخیابان شهید مرتضی زندیه واقع شده از سال ۱۳۵۱ مهم‌ترین پایگاه فرهنگی و مذهبی این اقوام در مناسبت‌هایی چون ایام محرم و صفر بوده است. از ویژگی‌های بارز مراسم سوگواری اباعبدالله حسین(ع) در یافت‌آباد حضور پهلوانان و قهرمانان زورخانه‌های جهان پهلوان تختی (مسلم‌بن‌عقیل کنونی) و حضرت قائم(عج) و اهدای شال عزای حسینی به آنان بوده است. این افراد که از جایگاه والایی میان مردم برخوردار بودند در دهه محرم به رسم پهلوانی و جوانمردی در مسجد و تکایا خدمتگزار عزاداران حسینی بودند.
در آیین عزاداری یافت‌آبادی‌ها، ریش‌سفیدان در بالای مجلس و جوان‌ترها پایین مجلس می‌نشستند. طبق یک رسم قدیمی در شب و ظهر عاشورا تمام عزاداران هیأت‌ها و مساجد در زمین خالی «گاومیش‌خانه» جمع می‌شدند و سینه‌زنی می‌کردند. در گذشته‌های دور ۲ پهلوان به نام‌های «ابراهیم باستانی» و «حمید کلانتری» از علمداران این مراسم حسینی بودند.
- آیین «شاه حسین، وای حسین» آذربایجانی‌ها
طبق آمار سازمان تبلیغات اسلامی، در حوزه جنوب غرب تهران، در محدوده منطقه ۱۸ بیش از ۸۰۰ هیأت مذهبی کوچک و بزرگ وجود دارد که در میان آنها اقوام آذری ۸۰درصد جمعیت هیأت‌های منطقه ۱۸ را در ایام محرم تشکیل می‌دهند. محله شهید رجایی از گذشته سکونتگاه اصلی اقوام آذری زبان بوده است. «ابراهیم ایرانشاهی» درباره قدیمی‌ترین هیأت مذهبی این قوم می‌گوید: «ساختمان هیأت آذربایجانی‌ها سال ۱۳۶۱ با مشارکت و همیاری نیکوکاران آذربایجانی‌ها در خیابان حیدری جنوبی، جنب بوستان بنفشه ساخته شده و قبل از آن و حدود ۳۰ سال قبل شهروندان در محوطه زمین بایر بوستان بنفشه داخل تکیه به عزاداری می‌کردند.»
ایرانشاهی که از مداحان اهل‌بیت(ع) در هیأت آذربایجانی‌هاست، درباره یکی از آداب و رسوم این قوم در ماه محرم می‌گوید: «اجرای مراسم سوگواری «شاه حسین، وای حسین» از جمله آیین‌های رایج عزاداری در بین اقوام آذری بوده که به جز آن تشت‌گذاری به یاد لب تشنگان دشت کربلا این مراسم معنوی را به شور ویژه‌ای می‌رساند. طی یک رسم قدیمی آب متبرک این تشت بین مردم و به‌ویژه بین بیماران پخش می‌شد تا از برکات معنوی آن بهره‌مند و از صحت و سلامتی برخوردار شوند.»
- چاوشی‌خوانی و زنجیرزنی ۳ ضرب در هیأت گیلانی‌ها و مازندرانی‌ها
از دیگر اقوام ساکن در منطقه ۱۸ که پراکندگی جمعیت آنها در محله‌ها زیاد بوده در ایام ماه محرم و صفر در چند نقطه گردهم می‌آمدند و آیین عزاداری برگزار می‌کردند. تکیه حضرت قائم(عج) در خیابان شهید محمدعلی رضایی در شهرک صاحب‌الزمان(عج) و هیأت محبان علی‌اصغر(ع) در خیابان حیدری جنوبی ویژه عزاداران گیلانی و مازندرانی در ادوار گذشته بوده است. دسته‌های عزاداری این گروه از اقوام مهاجر در دهه محرم داخل تکایا و هیأت‌ها سوگواری می‌کردند، اما در ۳ روز پایانی دهه محرم، به‌ویژه تاسوعا و عاشورای حسینی، با نظم وانضباط خاصی در خیابان‌های اصلی منطقه از جمله بلوار معلم، خیابان حیدری، خیابان شهدای دانش‌آموز به راه می‌افتادند و مسیر خود را تا گلزار شهدای یافت‌آباد و یا امامزاده زید(ع) ادامه می‌دادند و پس از سوگواری با قرائت زیارت عاشورا و فاتحه به هیأت باز می‌گشتند.
یکی از آدابی که به‌صورت مشترک در بین اقوام مختلف وجود داشته «سلام علامت‌ها» بوده است. به این‌ترتیب که دسته‌های عزاداری اقوام اگر هنگام عبور از خیابان‌ها به هیأت و تکیه و یا علامت می‌رسیدند علم دارها به نشانه سلام و احترام تیغه‌های علامت را تا جایی که امکان داشت پایین می‌آوردند و چند بار این کار را تکرار می‌کردند و بعد مسیرشان را ادامه می‌دادند. البته اگر در زمان سلام علامت‌ها ناخواسته علم هیأت روی زمین می‌افتاد طبق یک رسم قدیمی در آن محل یک گوسفند قربانی می‌کردند تا به باورشان از بلا دور بمانند. در هیأت عزاداری گیلانی‌ها و مازندرانی‌ها «چاوشی خوانی» به گویش محلی مرثیه‌سرایی و عزاداری رونق و رواج زیادی داشت. بیشتر اوقات جمعیت دسته‌های عزاداری این گروه از شهروندان به بیش از ۳۰۰ نفر می‌رسید. زنجیرزنی ۳ ضرب رایج‌ترین شیوه عزاداری این اقوام ساکن منطقه بوده است که در مقابل شیوه برگزاری مراسم عزاداری اقوام مختلف منطقه به‌ویژه آذری‌زبان‌ها تفاوت بسیاری دارد.
- اراکی‌ها و اجرای مراسم «گل مالون»
یکی از اقوام پرجمعیت و مهاجر منطقه ۱۸ اراکی‌ها بودند که بیشتر در شهرک صاحب‌الزمان(عج) و محله اوقافی‌ها و قسمت‌هایی از شهرک ولی‌عصر(عج) سکونت داشتند. از طایفه اراکی‌های ساکن منطقه می‌توان به طالقانی‌ها، ده‌مولایی‌ها، فراهانی‌ها، مالمیری‌ها و گل‌زردی‌ها اشاره کرد که قبل از سال ۱۳۴۰ به این محدوده مهاجرت کرده‌اند. مساجد معروف اراکی‌ها در شهرک صاحب‌الزمان(عج) عبارتند از صاحب‌الزمان(عج) در بلوار معلم و امیرالمؤمنین(ع) در خیابان شهید نیک ملکی. مراسم سوگواری سید وسالار شهیدان کربلا و یارانش در ایام محرم با اقامه نمازجماعت در مساجد آغاز می‌شد و پس از سخنرانی، مداحی، نوحه‌سرایی و سینه‌زنی با پذیرایی عزاداران با غذای نذری محلی خاتمه می‌یافت.
از ویژگی‌های مهم عزاداری‌ها نزد اقوام اراکی می‌توان به اجرای مراسم «گل مالون» اشاره کرد که در عصر تاسوعا به اجرا در می‌آمد. در قدیم این مراسم در زمین بایر بزرگی که در ابتدای خیابان شهید رضایی وجود داشت برگزار می‌شد و عزاداران حسینی سر تا پای خود را به نشانه عزای حسینی گل مالی می‌کردند و به سوگواری می‌پرداختند. از دیگر سنت‌های قدیمی این اقوام در ایام محرم می‌توان به حضور دسته‌های عزاداری در دهه محرم مقابل منازل مسکونی خانواده‌های داغدار اشاره کرد که با قرائت فاتحه و دعا سنت دلجویی از آنها به‌جا آورده می‌شد. خانواده‌های ساکن در شهرک صاحب‌الزمان(عج) هنگام عبور دسته‌های عزاداری علاوه بر قربانی کردن گوسفند و اهدای آن به هیأت‌های عزاداری، چای و شربت و شیر بین عزاداران پخش می‌کردند.
- تجمع بزرگ عاشوراییان در حرم امامزادگان
یکی از مراسم ریشه‌دار که اقوام مختلف ساکن در منطقه ۱۸ به آن پایبند بودند تجمع هیأت‌ها و دسته‌های عزاداری در روز تاسوعای حسینی و در محوطه حرم امامزادگان از جمله امامزاده زید(ع) واقع در بزرگراه آیت‌الله سعیدی بوده است. در این مراسم هیأت‌ها به همان سبک و سنت دیرینه خود به عزاداری می‌پرداختند.
- مراسم حلیم‌پزان ۲۸ صفر
یکی دیگر از آیین‌های مشترک در بین اقوام مختلف در ماه محرم و صفر طبخ و توزیع غذای نذری بوده است. البته در این بین مراسم حلیم‌پزان ۲۸ صفر سابقه طولانی دارد و اقوام مختلف به همان سبک سنتی خود این نوع غذای نذری را طبخ و بین شهروندان توزیع می‌کردند.
- جایگاه ویژه مداحان نوجوان در هیأت دامغانی‌ها
محدوده شمال خیابان ساسان پژاند، جنوب خیابان شهید برادران بهرامی، شرق خیابان به‌خیال و غرب خیابان شهید میرزایی از قدیم‌الایام پایگاه اصلی دامغانی‌ها بوده است. در این محدوده از منطقه ۱۸ پرتراکم و پرجمعیت و در ماه محرم بیش از ۸۰ تکیه و هیأت محلی در آن فعالیت داشتند. علاوه بر آن مسجد باب‌الحوائج(ع) در خیابان شهید مسلمی، مسجد امام هادی(ع) در خیابان جلالی از مهم‌ترین پایگاه‌های مذهبی شهروندان دامغانی بوده است. در کنار این اماکن مذهبی، حسینیه دامغانی‌های مقیم مرکز واقع در خیابان شهیدان بهرامی در دهه محرم شلوغ و مملو از جمعیت عزادار می‌شد. در هیأت دامغانی‌ها مداحان نوجوان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند، یعنی ابتدا نوجوانانی که صدای دلنشینی داشتند مداحی می‌کردند و در ادامه مراسم از مداحان پیشکسوت برای مداحی و نوحه‌سرایی دعوت می‌شدند. مداحان این قوم مانند سایر اقوام عقیده دارند که محرم مختص یک محل و منطقه و کشور نیست و هرکسی با ذکر نام «حسین» می‌تواند این جغرافیا را بر هم بزند و خودش را در کربلا و صحنه عاشورا ببیند؛ بنابراین باید گفت که همه ما تا کربلا فقط یک یا حسین(ع) فاصله داریم.
- شعرخوانی حماسی همدانی‌ها
گرچه همدانی‌ها نسبت به سایر اقوام منطقه از جمعیت کمتری برخوردار بودند، اما در ایام محرم حسینیه همدانی‌ها در خیابان حیدری شمالی شهرک ولی‌عصر(عج) در دهه محرم مملو از جمعیت بود، طوری که در محوطه آن به سختی جای خالی پیدا می‌شد. در میان اقوام همدانی نصب بیرق عزاداری با شیوه خاص انجام می‌شد. بانیان هیأت از چند هفته مانده به شروع محرم اعضای هیأت را فرامی‌خواندند تا با همکاری یکدیگر ضمن غبارروبی و نظافت محوطه حسینیه، نذورات نقدی خود را برای خرید پرچم و کتیبه جمع‌آوری کنند. پس از این مرحله نصب بیرق‌های عزاداری توسط جوانان هیأت جلو در منازل مسکونی اعضای هیأت انجام می‌شد و با این کار محبت خویش را به امام حسین(ع) و خاندانش نشان می‌دادند. در گذشته در حسینیه همدانی‌ها شعرخوانی حماسه عاشورا طرفداران زیادی داشت و به همین دلیل حتی رهگذران با شنیدن صدای آنان وارد حسینیه می‌شدند. بعد از شعرخوانی حماسه عاشورا، مداحی و سینه‌زنی و مراسم عزاداری بدون استفاده از زنجیر در میان دسته عزاداری همدانی‌ها رواج داشت.
- علم گردانی و نخل گردانی یزدی‌ها
یکی دیگر از اقوام پر جمعیت ساکن در منطقه ما به‌ویژه در محدوده شادآباد، ۱۷ شهریور و الغدیر یزدی‌ها هستند. این اقوام به جز راه‌اندازی هیأت‌های عزاداری هفتگی که در طول سال به نوبت در خانه این گروه از شهروندان برپا می‌کردند، از شب اول تا دهم محرم در حسینیه توآبادی‌ها در محله شادآباد و خیابان شهید وثوقی حاضر شده و به عزاداری و سوگواری می‌پرداختند. بانیان حسینیه توآبادی‌ها از ماه‌ها قبل از محرم با دعوت از مداحان یزدی تلاش می‌کردند مراسم عزاداری دهه محرم باشکوه و با حضور چشمگیر اهالی برگزار شود. از مداحان و پیرغلامان قدیمی حسینیه توآبادی‌ها می‌توان به حاج «محمد امین یزدی» اشاره کرد که هنوز خاطره و نامش در ذهن اهالی باقی مانده است. از مراسم سنتی یزدی‌ها که در این نقطه از شهر دیده می‌شد می‌توان به اجرای «علم گردانی» و «نخل‌گردانی» اشاره کرد که در گذشته در زمین‌های باز اطراف محله شادآباد برگزار می‌شد و نشان‌دهنده نمادهای عاشورای حسینی و میزان ارادت و محبت اهالی به اهل‌بیت(ع) بود.