همشهری آنلاین _ مژگان مهرابی: این در حالی است که سرانه مطالعه و کتابخوانی در ایران طبق تحقیقات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برای هر فرد ۳تا ۷ ساعت در هفته است. یعنی روزانه حدود نیم ساعت! » آمار تلخی است اما متأسفانه حقیقت دارد. بیگانگی شهروندان ایرانی با کتاب و مطالعه روز به روز بیشتر شده و در آینده‌ای نزدیک ممکن است قفسه کتابخانه‌ها جای خود را به وسایل تزیینی و غیرضروری بدهد. در چنین شرایطی با توجه به کم اقبالی شهروندان از تهیه و خواندن کتاب، «فاطمه حسینعلی» مدیر محله پرستار، دست به ابتکار جالبی زده که بازتابش افزایش سرانه مطالعه در منطقه بوده است. او با اجرای طرح «تبادل دانایی» توانسته شهروندان زیادی را به خواندن کتاب علاقه‌مند کند به گونه‌ای که از زمان اجرای طرح تاکنون تعداد قابل توجهی کتاب به سرای محله هدیه داده و گرفته شده است. در این‌باره با مدیر محله پرستار گفت‌وگو کرده‌ایم.
روز دوشنبه است و در سرای محله پرستار مثل دوشنبه هر هفته میز بزرگی داخل کریدور گذاشته شده است. روی آن تعداد زیادی کتاب کنار هم جا خوش کرده و منتظرند تا اهل مطالعه‌ای از راه برسد و انتخابشان کند. همه جور کتابی اینجا دیده می‌شود. از مذهبی و علمی تا داستان و فرهنگی. تابلوی کوچکی هم کنار کتاب‌ها گذاشته شده با این مضمون «تبادل دانایی». وجود این میز و آن همه کتاب باعث می‌شود هرکسی واردسرا می‌شود نگاهی به کتاب‌ها بیندازد. همین جرقه‌ای است تا برای دیدن عناوین کتاب ترغیب شود. درست‌کاری که فاطمه حسینعلی می‌خواهد. برای همین با آمدن هرکدام از بانوان هم‌محله‌ای به سراغشان می‌رود و درباره طرح تبادل دانایی صحبت می‌کند. آن وقت است که بانوان با دقت بیشتری عناوین کتاب‌ها را دنبال می‌کنند.
درباره طرح تبادل دانایی پرس‌وجو می‌کنم که حسینعلی، مدیر سرای پرستار توضیح می‌دهد؛ اینکه چطور این ایده به ذهنش رسیده است. او می‌گوید: «متأسفانه آمار مطالعه در کشور ما روز به روز کاهش پیدا می‌کند و قاعدتاً منطقه ما هم مستثنا نیست. گرانی کتاب از یک سو و اشتیاق مردم به فضای مجازی از سوی دیگر باعث شده که نسل جوان ما بیشتر وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی و مجازی سپری کنند و از خواندن کتاب غافل شوند. این مهم لطمه جبران‌ناپذیری به فرهنگ جامعه ما خواهد زد. برای همین تصمیم گرفتم با اجرای طرح تبادل دانایی شهروندان را در رد و بدل کردن کتاب مشارکت دهم.»
- دوشنبه‌های کتابخوانی
طرح تبادل دانایی از حدود ۲ـ ۳ ماه پیش در سرای محله پرستار اجرایی شده و بازتاب خوبی هم در این مدت داشته است. به گفته حسینعلی، روزهای دوشنبه شهروندان کتاب‌های مازاد خود را به سرای محله هدیه می‌دهند و در این میان اگر کسی مشتاق به مطالعه باشد چند کتاب انتخاب کرده و برای مطالعه می‌برد. درست مثل دیوار مهربانی. او می‌گوید: «دسترس بودن کتاب به شهروندان و رهگذران انگیزه می‌دهد تا نگاهی به کتاب‌های موجود بیندازند. گاهی در بین کتاب‌ها با آثاری روبه‌رو می‌شویم که مدت‌ها در پی آن بودیم.» حق با اوست، در مدت زمان کوتاهی که در سرای‌محله حضور دارم، شهروندان زیادی آمده و از کتاب‌ها بازدید می‌کنند. یکی‌شان بانوی جوانی است که همراه فرزند خود به سرای محله آمده و با دیدن میز کتاب، کنجکاو می‌شود نگاهی به کتاب‌ها بیندازد. پسرک هنوز مدرسه نمی‌رود اما از روی عکس کتاب‌ها می‌تواند تشخیص دهد که مخصوص سن اوست. تصور می‌کند فروشی است و از مادر می‌خواهد کتابی برایش تهیه کند. مادر چند کتاب برمی‌دارد و وقتی متوجه می‌شود ماجرا از چه قرار است خوشحال می‌شود. «پریسا کامرانی» می‌گوید: «چه طرح خوبی! هر روز اجرا می‌شود؟ » حسینعلی توضیح می‌دهد که فقط روزهای دوشنبه است و بعد هم متذکر می‌شود اگر کتاب اضافی در خانه دارید بیاورید و به میز تبادل دانایی هدیه دهید.
- همه‌گیری تبادل دانایی
لحظاتی بعد بانوی میانسالی از راه می‌رسد. او هفته پیش کتابی را برده و حالا تعدادی کتاب از خانه آورده تا در این طرح شرکت کند. می‌گوید: «کتابی که بردم قدیمی بود. سال‌ها در پی آن گشتم اما چاپ جدید نداشت. خیلی لذت بردم. چند کتاب هم در خانه اضافه داشتم که آورده‌ام هدیه دهم تا دیگران از آنها استفاده کنند. به همسایه‌ها و دوستانم هم گفتم که اگر دوست دارند کتاب بیاورند و کتاب ببرند.» طرح تبادل دانایی درست مثل دیوار مهربانی است و مطمئناً در آینده بازتاب خوبی خواهد داشت و به گفته «شیرین کلامی» بانوی میانسال محله پرستار، اگر این طرح در محله‌های دیگر هم اجرا شود بیشتر ساکنان منطقه کتابخوان می‌شوند.
- نذرفرهنگی
با اینکه سرای محله کتابخانه دارد اماگویی شهروندان تمایل بیشتری به تهیه کتاب از میز تبادل دانایی دارند. حسینعلی در این‌باره می‌گوید: «سرای محله کتابخانه دارد اما باید امانت گرفته شود. فرد باید در مدت زمان مشخصی کتاب را برگرداند در صورتی که در طرح تبادل دانایی هر رهگذری می‌تواند کتاب بردارد و ببرد و به پس دادن آن هم فکر نکند. این‌طور کل شهروندان درگیر مطالعه می‌شوند.» او در ادامه به نکته مهمی اشاره می‌کند و اینکه کتاب‌های علمی و کمک درسی باید به روز باشند. مدیر محله پرستار برای این گفته‌اش دلیل می‌آورد: «کتاب‌های کمک درسی و تست اگر قدیمی باشد اطلاعات زیادی به دانش‌آموزان و دانشجویان نمی‌دهد. ما دانش‌آموزان زیادی داریم که شرایط اقتصادی خانواده‌شان ایجاب نمی‌کند کتاب کمک درسی تهیه کنند. چه خوب کسانی که وارد دانشگاه شده‌اند، کتاب‌های خود را به سرای محله بیاورند تا دیگر دانش‌آموزان هم از این امکانات استفاده کنند. این کار به نوعی نذر فرهنگی است.»
نسیم نهاوندی، کتابدار
- ضرورت توسعه پویش‌های کتابخوانی
کتاب به‌عنوان یکی کالای فرهنگی هنوز در سبد خانوارهای ایرانی جای مناسبی ندارد و برخی از خانواده‌ها به دلایل گوناگون اهمیت و ارزش جایگاه کتاب و کتابخوانی در میان اعضای خانواده را نادیده می‌گیرند. بنابر این، فرهنگ مطالعه در جامعه تا حدود زیادی کمرنگ شده و کارشناسان امور فرهنگی و اجتماعی از این مسئله به‌عنوان زنگ خطری یاد می‌کنند که اگر تداوم یابد می‌تواند ارکان جامعه را با چالش‌های جدی مواجه کند. در این بین، برخی مراکز و نهادهای فرهنگی برای فرهنگسازی در این زمینه و توسعه فرهنگ کتابخوانی در میان قشرهای مختلف جامعه، حرکت‌های فرهنگی متعددی را در دستور کار خود قرار داده‌اند که یکی از آنها، راه‌اندازی پویش‌های کتابخوانی در مناسبت‌های مختلف است. این پویش‌ها اغلب جنبه فرهنگی و تشویقی دارند و از اقشار مختلف جامعه می‌خواهد در کنار کار و فعالیت‌های روزمره، فرصتی هم به موضوع کتاب و کتابخوانی اختصاص دهند. در میان این پویش‌های فرهنگی، طرح‌های تبادل کتاب هم یکی از راه‌های توسعه فرهنگ کتابخوانی در جامعه است که برخی مراکز فرهنگی در دستور کار خود قرار می‌دهند و اغلب هم مورد استقبال شهروندان قرار می‌گیرد، چراکه بسیاری از ما کتاب‌هایی در خانه داریم که پیش از این آنها را مطالعه کرده‌ایم و اگر با گروه‌های دیگری از شهروندان این کتاب‌ها را مبادله کنیم به آثار جدیدی دسترسی پیدا می‌کنیم و این در شرایطی فعلی قابل توجه است.