مدیر طرح: میترا زاغی
همکاران: سیامک کفایی، شبنم چهره، فریده درفشی، زهرا ادریس آبادی، سمیه گایکانی، مصطفی کوچکی، زهره دیداری
پیشگفتار
در اطراف خود افراد زیادی را می‌بینیم که برای برآورده شدن حاجاتشان نذر می‌کنند. نذر، آن طور که در سایت رشد آمده: "یعنی انسان بر خود واجب کند کار خیری را برای خداوند انجام دهد یا کاری که ترک آن بهتر است برای خدا ترک کند." با این تعریف، مشاهده عمل نذر در جوامع مختلف را می‌توان مصداقی از قرارگرفتن نیت‌های فردی و رابطه‌هایی که انسان‌ها با خدای خویش برقرار می‌کنند، در قالب فرهنگ آن جامعه، دانست.
به عبارت دیگر، افراد به نیت تقویت رابطه خود با خدای خویش، انجام کاری یا خودداری از انجام کاری را بر گردن می‌گیرند، اما شکل اجرای این عمل تا حد زیادی توسط جامعه آنها معلوم می‌شود. به تعبیر دیگر هر فرد، متناسب با امکاناتی که فرهنگش در اختیار وی قرار داده نیت خود را محقق می‌کند.
در منابع دینی و تاریخی ما نیز بکرات به موضوع نذر کردن اشاره شده، مثلا در تفسیر نمونه در شأن نزول آیه 5 سوره دهر به نقل از ابن عباس آمده است که امام حسن و امام حسین (ع) بیمار شدند، پیامبر و جمعی از یاران به عیادت آمدند و به حضرت علی (ع) و فاطمه (س) فرموند که خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردید حضرت علی(ع) و فاطمه (س) و فضه که خادمه آنها بود نذر کردند که اگر آنان شفا یابند سه روز روزه بگیرند.
مسأله تحقیق
نذر عملی فردی و در عین حال اقدامی است که فرهنگ دینی صورت‌هایی مشروع و معقول برای آن تعیین کرده است. بی شک آن جا که جنبه‌های فردی نذر مورد توجه قرار می‌گیرد بحث از رابطه‌ای فردی بین فرد و خدای او به میان می‌آید. در عین حال نذر خصلتی فرهنگی و اجتماعی هم دارد. همان طور که می دانیم اکثر نذری‌ها در قالب انفاق و اهدای یک "خوراک" اتفاق می‌افتد. چرا؟ به نظر می رسد که طبخ و اهدای غذا راهی است برای این که انسان‌ها بتوانند دیگران را از دسترنج خود بهره‌مند کنند و به آنها از آنچه خود درست کرده‌اند بخورانند؛ گویی که همه بر سر سفره‌ای واحد نشسته‌اند. فرد این کار را برای خدا انجام می‌دهد و بدون آن که مزدی دریافت کند، داوطلبانه به همبستگی اجتماع خود کمک می‌کند.
این روزها می‌بینیم که در جوامع تحول یافته و در حال گذار شیوه‌های جدیدی جایگزین مشارکت مستقیم افراد در ابراز احساسات و همبستگی جمعی می شود. به عنوان مثال مشاهده می کنیم که افراد به جای شرکت در مجالس ترحیم با فرستادن دسته گل یا کارت تسلیت، چیزی را به نمایندگی خود اعزام می‌کنند. آیا این اتفاق در عرصه دادن نذری هم واقع شده است؟
مسأله اصلی این تحقیق الگوی نذری دادن در میان شهروندان تهرانی و برخی عوامل اعتقادی مؤثر بر آنست. این مسأله در قالب پرسش‌های اصلی تحقیق و به شرح زیر دنبال شده است:
پرسش های تحقیق
- مردم در ماه رمضان چه طعامی را به عنوان نذری پخش می‌کنند؟
- چه نسبتی از مردم تهران در ماه رمضان نذری می‌دهند؟
- در چه روزی از ماه رمضان نذری می‌دهند؟
- بر اساس چه اعتقادی این نذر را انجام می‌دهند؟
ضرورت و اهمیت
ادای نذر نوعی اعلام و ترویج هویت است و حاکی از تعلق عمیق قلبی فرد یا افراد نذرکننده به یک نظام اعتقادی است. این کار موجب اجتماعی شدن و درونی کردن ارزش‌ها و اعتقادات دینی می‌شود. پیوند نذری دادن و آیین‌ها حاکی از بزرگداشت و تعظیم شخصیت‌های محوری در آن آیین‌ها است. این جنبه‌های نذر است که آن را به صورت یک الگوی فرهنگی و یک نهاد اجتماعی در می‌آورد.
در اینجا به برخی از ویژگی‌های فرهنگی اجتماعی نذر اشاره می کنیم. این ویژگی‌ها در گزارش پژوهشی که در 12/11/1385 توسط "مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری" درباره نذری‌های ماه محرم انجام شده بود، آمده است. [نظرسنجی تلفنی از مردم درباره نذری دادن در ایام محرم]
• ادای نذر نوعی اعلام و ترویج هویت است. بسیاری از نذر دادن‌ها به شکل علنی و با حضور در فرآیند فعالیتی جمعی اتفاق می‌افتد. این فعالیت دسته جمعی حاکی از آن است که فرد یا افراد نذر کننده به یک نظام اعتقادی تعلق قلبی عمیقی دارند؛ چرا که داوطلبانه و با از خودگذشتگی چیزی را به شکرانه، هبه می‌کنند.
• ادای نذر موجب اجتماعی شدن و درونی کردن ارزش‌ها و اعتقادات دینی است. ادا کردن و تدارک جمعی نذری باعث می‌شود که فضای خاصی بر گروهی که به آن مشغول شده‌اند حاکم شود. این فضا از طریق مراسم مختلف، عبادات و . . . تقدس می یابد و به نوبه خود سبب ساز تقویت باورهای جمعی مشارکت کنندگان می‌شود.
• انسان در هر زمانی می تواند از راه‌های مختلفی به خدای خویش تقرب جوید، اما معمولا این نذر کردن‌ها در زمان‌های آیینی، زمان‌هایی که جامعه در بحبوحه برگزاری آیین‌های بزرگ و مهم است، بیشتر اتفاق می افتد. به همین خاطر است که نمی توان به نذر توجه کرد اما آن را به عنوان فعالیتی آیینی و از آن مهمتر بخشی از آیین‌های اصلی جامعه به حساب نیاورد.
• پیوند نذری دادن و آیین‌ها حاکی از بزرگداشت و تعظیم شخصیت‌های محوری مورد توجه در آن آیین‌ها نیز هست. این موضوع در جامعه ما به معنای شیوه‌های نهادینه برای ابراز و تقویت ولایت است. به عبارت دیگر نذری دادن در جامعه ایران را باید یکی از صورت‌های نهادینه برای تبلور جهان بینی و نظام اعتقادی شیعه دانست.
• نذری دادن راهی برای تداوم "اجتماعات" و بستری برای طراوت بخشیدن به "حافظه جمعی" است. در موارد بسیار نذری را که افراد ادا می‌کنند، نذری بوده است که نسل‌های گذشته بر ذمه خود گذاشته بودند. نسل حاضر با ادامه ادای نذر پیشینیان به ارادت خود به کسانی که نذر با نام ایشان تبرک می یابد، نه تنها یاد درگذشتگان را در خاطره جمعی زنده می‌کنند، که تداوم تاریخی ولایت را متبلور می کنند.
هر چند نذری دادن ابعاد مختلفی دارد که شناخت آنها مستلزم مطالعه‌ای همه جانبه است، لیکن از آنجا که نوع نذری‌هایی که در ماه‌های مختلف داده می‌شود می‌تواند بیانگر الگوی فرهنگی افراد باشد و تغییرات آن نیز به نوعی تغییرات فرهنگی جامعه را نشان می‌دهد، مرکز مطالعات و تحقیقات روزنامه همشهری به قصد بررسی تنوع نذری‌های ماه رمضان اقدام به انجام نظرسنجی تلفنی از مردم تهران کرده است.
کلیات تحقیق
در این گزارش با به کارگیری نظرسنجی تلفنی و بدست آوردن آمارها، پردازش و تحلیل علمی آنها، سعی شده است تا به نظر مردم تهران درباره نذری و نذری‌های آنها در ماه رمضان دست یافت. این گزارش حاصل جمع آوری پاسخ 1177 نفر از مردم تهران به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری است. این افراد به صورت تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند. در این گزارش نظر کسانی که تمایل به پاسخگویی به تمام پرسش های تحقیق را داشته اند، منعکس شده است.
اهداف تحقیق
هدف کلی این تحقیق. بررسی تنوع نذری در بین مردم تهران در ماه رمضان است.
روش گرد‌آوری اطلاعات:
در این پژوهش، از نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) به روش پیمایشی و نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. عددهای داخل جدول گرد شده است. نتایج نظرسنجی های گذشته این مرکز نشان می دهد که رعایت نسبت جنسی در فرآیند اجرای نظر سنجی های تلفنی بسیار مشکل و گاه (بخصوص با توجه به محدودیت زمانی) غیرممکن است. از این رو در گزارش نتایج نظرسنجی ها ارتباط بین متغیرهای مستقل از قبیل جنس و سن و تحصیلات با متغیر وابسته مهم سنجیده و از کا اسکوار (chi-square) برای محاسبه سطح معنی داری آن استفاده می شود. نتایج قابل اعتماد (در سطح معناداری 95 درصد به بالا) گزارش خواهد شد.
جامعه نمونه
در این تحقیق نمونه آماری شامل 1177 نفر از مردم تهران است لازم به ذکر است که از این تعداد 34 درصد مرد و 66 درصد زن هستند.
زمان اجرای نظرسنجی
این نظرسنجی از تاریخ 2 تا 5 شهریور ماه 1387 توسط گروه نظرسنجی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای روزنامه همشهری انجام شده است.
پرسشنامه نظرسنجی
1. جنس
2. سن
3. تحصیلات
4. آیا شما در ماه رمضان نذری می‌دهید؟
5. چه چیزی نذری می‌دهید؟
6. به چه شیوه‌ای نذر خود را ادا می‌کنید؟
7. چند سال است که نذری می‌دهید؟
8. به نیت کدام امام نذری می‌دهید؟
9. در کدام روز از ماه رمضان نذری می‌دهید؟
10. نذری که می‌دهید مال خود شماست یا در خانواده شما مرسوم شده؟
چکیده:
طرح نظرسنجی حاضر، به منظور دست یافتن به نظر پاسخگویان در مورد نذری‌های ماه رمضان به اجرا درآمده است. یافته های این طرح به قرار زیر است:
-66 درصد از پاسخگویان زن و34 درصد مرد هستند.
-32 درصد از پاسخگویان در گروه سنی 30-21 سال قرار دارند.
- 40 درصد از پاسخگویان دارای مدرک تحصیلی دیپلم هستند.
- 37 درصد از پاسخگویان در ماه رمضان نذری می‌دهند.
- از بین پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، 40 درصد آش را به عنوان نذری خود بیان کردند.
- 80 درصد از پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، شخصاً نذرشان را ادا می‌کنند.
- از بین پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، 39 درصد بین 2 تا 5 سال این نذر را دارند.
- 64 درصد از پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند بیان کردند که به نیت حضرت علی(ع) این نذر را ادا می‌کنند.
- از بین پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، 67 درصد بیان کردند که در شب‌های قدر این نذر را ادا می‌کنند.
- 66 درصد از پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند بیان کردند که این نذر برای خود آنها بوده است.
جنس پاسخگویان
بر اساس جدول شماره 1، از میان 1177 نفر پاسخگو66 درصد زن و34 درصد مرد هستند.
جدول شماره 1- توزیع پاسخگویان بر اساس جنس
| جنس |
تعداد |
درصد |
| زن |
777 |
66 |
| مرد |
400 |
34 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 1- پراکندگی جنسی پاسخگویان
سن پاسخگویان
جدول شماره 2، نشان دهنده توزیع جامعه آماری این تحقیق است. همان طور که مشاهده می‌شود بزرگترین گروه سنی در 1177 نفر پاسخگوی این تحقیق را گروه سنی 21 تا 30 سال(32 درصد) و کوچک ترین گروه سنی را افراد 71 سال به بالا(3 درصد) تشکیل می‌دهند.
جدول شماره 2- توزیع پاسخگویان بر اساس سن
| سن |
تعداد |
درصد |
| 30 – 21 سال |
379 |
32 |
| 40 – 31 سال |
286 |
24 |
| 50 – 41 سال |
186 |
16 |
| 60 – 51 سال |
127 |
11 |
| 20 – 15 سال |
99 |
8 |
| 70 – 61 سال |
71 |
6 |
| 71 سال به بالا |
29 |
3 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 2- پراکندگی سنی پاسخگویان
سطح تحصیلات پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 3، از میان 1177 نفر پاسخ گو 40 درصد دیپلم و 1 درصد دکترا و بالاتر هستند.
جدول شماره 3- توزیع پاسخگویان بر اساس تحصیلات
| تحصیلات |
تعداد |
درصد |
| دیپلم |
469 |
40 |
| زیر دیپلم |
283 |
24 |
| کارشناسی |
219 |
19 |
| کاردانی و دانشجو |
121 |
10 |
| بی سواد |
52 |
4 |
| کارشناسی‌ارشد |
27 |
2 |
| دکترا و بالاتر |
6 |
1 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 3- پراکندگی تحصیلی پاسخگویان
آیا پاسخگویان در ماه رمضان نذری می‌دهند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره4، از میان 1177 نفر پاسخگو، 37 درصد در ماه رمضان نذری می‌دهند. 63 درصد از آنها ماه‌های دیگر را برای ادای نذر خود انتخاب می‌کنند.
جدول شماره 4- توزیع پاسخگویان بر اساس دادن نذری در ماه رمضان
| نذری دادن در ماه رمضان |
تعداد |
درصد |
| خیر |
741 |
63 |
| بله |
436 |
37 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 4- پراکندگی پاسخگویان بر اساس دادن نذری در ماه رمضان
پاسخگویان چه چیزی نذری می‌دهند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 5، 40 درصد از پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند آش را به عنوان نذری خود بیان کردند.
جدول شماره 5- توزیع پاسخگویان بر اساس اقلامی که نذری می‌دهند
| اقلامی که نذری می‌دهند |
تعداد |
درصد |
| آش |
173 |
40 |
| شله‌زرد |
107 |
25 |
| سایر(حلیم، افطار، قیمه، شیرینی، شربت) |
87 |
20 |
| مرغ |
22 |
5 |
| حلوا |
19 |
4 |
| پول |
17 |
4 |
| خرما |
10 |
2 |
| جمع |
435 |
100 |
نمودار شماره 5- پراکندگی پاسخگویان بر اساس اقلامی که نذری می‌دهند
پاسخگویان به چه روشی نذر خود را ادا می‌کنند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 6، از میان 435 نفر پاسخگویی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، 80 درصد شخصاً نذرشان را ادا می‌کنند.
جدول شماره 6- توزیع پاسخگویان بر اساس روش ادای نذر
| روش ادای نذر |
تعداد |
درصد |
| شخصاً |
348 |
80 |
| مشترک با اطرافیان |
55 |
13 |
| مساجد |
32 |
7 |
| جمع |
435 |
100 |
نمودار شماره 6- پراکندگی پاسخگویان بر اساس روش ادای نذر
پاسخگویان چند سال است که نذری می‌دهند ؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 7، از میان پاسخ گویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، 39 درصد 2 تا 5 سال است که این نذر را دارند.
جدول شماره 7– توزیع پاسخگویان بر اساس اینکه چند سال است که نذری می‌دهند
| چند سال است نذری می‌دهند |
تعداد |
درصد |
| 5 – 2 سال |
172 |
39 |
| 10 سال و بیشتر |
120 |
28 |
| 10 – 5 سال |
91 |
21 |
| یک سال |
52 |
12 |
| جمع |
435 |
100 |
نمودار شماره 7- پراکندگی پاسخگویان بر اساس اینکه چند سال است که نذری می‌دهند
پاسخگویان به نیت کدام امام نذری می‌دهند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 8، 64 درصد از پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، بیان داشتند که این نذر را به نیت حضرت علی(ع) ادا می‌کنند.
جدول شماره 8 – توزیع پاسخگویان بر اساس اینکه به نیت کدام امام نذری می‌دهند
| به نیت کدام امام نذری می‌دهند |
تعداد |
درصد |
| حضرت علی(ع) |
277 |
64 |
| سایر ائمه(ع) |
120 |
28 |
| امام حسن(ع) |
38 |
8 |
| جمع |
435 |
100 |
نمودار شماره 8- پراکندگی پاسخگویان بر اساس اینکه به نیت کدام امام نذری می‌دهند
پاسخگویان در کدام روز از ماه رمضان نذری می‌دهند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 9، از میان پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، 67 درصد بیان کردند که در شب‌های قدر نذر خود را ادا می‌کنند.
جدول شماره 9 – توزیع پاسخگویان بر اساس اینکه در کدام روز از ماه رمضان نذری می‌دهند
| در کدام روز از ماه رمضان نذر خود را ادا می‌کنند |
تعداد |
درصد |
| شب‌های قدر |
293 |
67 |
| سایر روزها |
85 |
20 |
| 15 رمضان |
57 |
13 |
| جمع |
435 |
100 |
نمودار شماره 9- پراکندگی پاسخگویان بر اساس اینکه در کدام روز از ماه رمضان نذری می‌دهند
نذر برای خود پاسخگویان است یا در خانواده آنها مرسوم شده؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 10، از میان پاسخگویانی که در ماه رمضان نذری می‌دهند، 66 درصد بیان داشتند که نذر برای خود آنها است.
جدول شماره 10 – توزیع پاسخگویان بر اساس اینکه نذر خودشان است یا در خانواده آنها مرسوم شده
| نذر خودشان است یا در خانواده آنها مرسوم شده |
تعداد |
درصد |
| خودشان |
287 |
66 |
| خانواده |
148 |
34 |
| جمع |
435 |
100 |
نمودار شماره 10- پراکندگی پاسخگویان بر اساس اینکه نذر خودشان است یا در خانواده آنها مرسوم شده