همشهری آنلاین _ راحله عبدالحسینی: چون اسم لواسانات با طبیعت بکر و آب و هوای خوش پیوند خورده و هر وقت صحبت از گردشگری طبیعی شمیران به میان می‌آید، اسم لواسانات هم در میان است. یکی از آثار تاریخی ثبت شده در میراث فرهنگی شمیرانات «تپه تنگل‌خانه» است که در روستای برگ جهان لواسان واقع شده. تپه تنگل‌خانه مربوط به دوره‌های تاریخی پس از اسلام است. «داریوش شهبازی» نویسنده کتاب تهران‌نامه و تاریخ نگار درباره این اثر تاریخی اطلاعات بیشتری به ما می‌دهد.
روستای برگ جهان «بلگ جون به گویش محلی» از روستاهای لواسانات است؛ همان روستایی که به داشتن دشت هویج و طبیعت زیبا و چشمنوازش شهره است. تپه تنگل‌خانه هم در این روستا قرار دارد. شهبازی می‌گوید: «این تپه از طریق میراث فرهنگی شمیرانات ثبت شده و از آن به‌عنوان تپه باستانی یاد می‌شود. ولی متأسفانه روی آن چنان که باید و شاید مطالعاتی انجام نشده.
در ایران تپه‌هایی که تاریخ مفصل چندهزار ساله دارند زیاد است؛ مثل تپه چشمه‌علی، حسنلو، حصار دامغان و... و. باستان‌شناسان تپه‌ها را با توجه به قدمت چند هزار ساله آنها حفاری و شناسایی می‌کنند. در این شناسایی و تحقیقات هم طبقات مختلف به دوره‌های مختلف باستانی می‌رسند که ارزش مطالعاتی بسیار زیادی دارد. در معرفی و شناسایی تپه‌های تاریخی که تا به حال ثبت شده است اسناد کافی داریم. گرچه هنوز نقاط ابهام در آنها همچنان باقی است. اما در مورد تنگل‌خانه هیچ‌گونه باستان‌شناسی و مطالعاتی توسط کارشناس دانشگاه و سازمان میراث فرهنگی انجام نشده و تا این اتفاق نیفتد هرچه را بخواهیم در مورد این تپه بگوییم در حوزه حدس و گمان قرار می‌گیرد.»
- وجه تسمیه
نخستین پرسش برای پی بردن به هویت این اثر باستانی پیدا کردن وجه تسمیه آن است. شهبازی این مورد را این‌طور توضیح می‌دهد: «در مورد وجه تسمیه این تپه مشهور باید بگوییم که از ۲ قسمت تنگل و خانه تشکیل شده. خانه جزو پسوندهایی است که در ریشه‌شناسی اسامی می‌بینیم و نام مکان را تداعی می‌کند مثل کتابخانه، رصدخانه و... و. به‌عنوان مثال رصدخانه جایی است که دانشمندان به بررسی ستارگان و آسمان می‌پردازند. تنگل خانه هم جایی برای تنگل است. اما اینکه تنگل چیست، مشخص نیست کدام معنی تنگل برای این محل مورد نظر بوده. معانی بسیاری برای تنگل وجود دارد. اما اینکه کدامیک از این کلمات در این مکان مورد نظر آن شخص یا اشخاصی بوده که نام را وضع کرده‌اند بر ما مشخص نیست.»
- بر بلندای کوه
شهبازی یکی از معانی تنگل را برمی‌گزیند و می‌گوید: «در میان معانی متعدد تنگل، ستیغ کوه به معنای نوک قله بیشتر معنا پیدا می‌کند. باید دنبال ریشه‌شناسی برویم و در دوران پیش از اسلام و ادیان ابراهیمی و سامری جست وجو کنیم. چون ادیان ابراهیمی به‌طور کلی اعتقاد به خداوند یکتا داشتند. پیش از آن هم در سرزمین‌هایی مثل ایران و هندوستان، اجرام آسمانی و خورشید و ستارگان را می‌پرستیدند. تپه قیطریه مربوط به ۳ هزار و ۲۰۰ سال پیش است و در بررسی آن هم با توجه به نحوه و شیوه دفن مردگان متوجه می‌شویم که در آن زمان به دلیل پرستش خورشید، مردگان را در جهت خورشید دفن می‌کردند. از سوی دیگر در مورد تپه خورآذین که نام قدیمی محله الهیه است کلمه خور به معنای خورشید است. در قلعه دختر که نزدیک آهار و شکراب است، پرستشگاهی هست که به دوره ساسانیان می‌رسد و محل پرستش ناهید بوده.
به‌طور کلی پرستشگاهی که در ارتفاعات بوده به دوران اسلامی مربوط نمی‌شود. بعد از ظهور اسلام، این اماکن را تخریب نمی‌کنند. چون در برخی از آنها نیاکان خود را دفن کرده بودند. در مورد تنگل خانه دقیق نمی‌دانیم که به چه صورت بوده. اگر از زبان‌های مازنی، گیلک و تاتی در ریشه‌شناسی استفاده کنیم، معنی دیگری پیدا می‌کند؛ جایی که برای دیده‌بانی هم استفاده می‌شده، مثل قلعه دختر. در گستره کوهستانی و ارتفاعات به‌خصوص ستیغ کوه، محل مناسبی برای دیده‌بانی بوده است.»
- دیده‌بانی قدیم گردشگری امروز
تپه تنگل‌خانه در غرب روستای برگ جهان قرار گرفته و شیب ملایمی دارد. حدود ۱۲۰ متر طول و ۳۰ متر عرض دارد. شیب تپه طوری است که امکان رفتن تا تپه و گذر از محدوده درختان و جوی‌ها با وسیله نقلیه امکانپذیر است. در حاشیه تپه تنگل خانه، رودخانه برگ جهان دیده می‌شود. از بالای تپه می‌توان بر تمام نقاط اصلی روستا از جمله ساختمان‌ها، محله‌های مسکونی، باغ‌ها و مزارع احاطه پیدا کرد. تسلط قله بر نقاط دوردست نیز وجود دارد و از آنجا می‌توان نقاط دسترسی ورودی به روستا را از سمت تهران و ری و دماوند مشاهده کرد. امروز تپه تنگل‌خانه به محل تفریح و گردش بومیان به‌ویژه در مواقع خاص مانند روز سیزدهم فروردین و شب‌های جمعه تابستان تبدیل شده‌است. به گفته اهالی روستا در تپه تنگل‌خانه، قلعه‌ای بوده که اهالی روستا صدها سال پیش در مواقع خطر و تهاجم به آنجا پناه می‌بردند و خود را از تعرض دشمنان نجات می‌دادند. این اثر ارزشمند مهر ماه ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۳۶۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
- تنگل خانه در دانشنامه شمیرانات
در تورق کتاب دانشنامه تهران بزرگ، بخش شمیرانات به توضیحی درباره تنگل خانه برمی‌خوریم. در این کتاب که ازسوی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی تهیه و تدوین شده، در توضیح تنگل خانه چنین آمده است: «تپه باستانی تنگل‌خانه در ارتفاع ۳ هزار و ۴۶ متری از سطح دریا و بر بالای صخره‌ای از نوع سنگ‌های رسوبی که بیشترین ارتفاع آن از سطح زمین‌های سمت جنوبی حدود ۴۵ متر است جا دارد. گرداگرد آن پوشیده از باغ‌های میوه است. شیب سطح تپه تنگل خانه به طرف شمال غربی و روستای افجه کشیده می‌شود. تنگل خانه از نوع تپه‌هایی نیست که‌لایه‌های تاریخی و استقراری دارند. در گذشته بر بالای این تپه، قلعه‌ای مسکونی وجود داشته که مردم روستاهای اطراف در مواقع ناامنی و آشوب، زن‌ها، پیرها و کودکان را در آن پناه می‌دادند.
بقایای معماری خانه‌های سطح تپه تنگل خانه و حصار دفاعی آنکه از خشت و گل ساخته شده بودند، به مرور زمان به سبب استفاده نشدن و بی‌توجهی، تخریب و بر اثر جریان باد و باران و بارش‌های تند رگباری شسته شده و از سطح صخره به زمین‌های اطراف ریخته است. در سطح تپه باستانی تنگل خانه و به‌خصوص در میان باغ‌های اطراف آن قطعات فراوانی از آثار باستانی نظیر سفال، استخوان و شیشه یافت می‌شود که بیشتر مربوط به دوران تاریخی و سده‌های نخستین اسلامی تا سده ۸ هجری قمری است. سفال‌های یاد شده بیشتر چرخ‌ساز و از انواع نخودی، قرمز، لعاب‌دار، بدون لعاب، منقوش زیگزاگ، هندسی، موجی، نقش کنده و نقش افزوده است. دیرینگی تپه تنگل خانه به دوران تاریخی باز می‌گردد و از اواخر دهه ۹ هجری قمری متروک شده است. تنگل در گویش محلی به معنی کوچک و نیز به معنی باریک به کار می‌رود. از این‌رو گمان می‌رود چون در گذشته بر بالای تپه اتاق باریک با کوچکی از گذشته‌های دور باقی مانده بود، آنجا را تنگل خانه نامیده‌اند.»