همشهری- نیما شایان: شیوع کرونا در کنار چالش بزرگی که به‌طور مستقیم برای سلامت عمومی ایجاد کرد، پیامدهای غیرمستقیم بسیاری را در این زمینه به‌دنبال داشت؛ پیامدهایی که این روزها شاید در سایه بزرگی آمارهای مرگ‌ومیر کرونایی به چشم نمی‌آیند، اما ممکن است در آینده نزدیک تبدیل به ابرچالش‌های نظام سلامت شوند. مسئله چاقی از این دست پیامدهای کروناست که تاکنون چندان مورد توجه قرار نگرفته و می‌تواند سلامت نسلی را در معرض خطر قرار دهد. در پی شیوع کرونا، فاصله‌گذاری و پرهیز از اجتماعات به‌عنوان مهم‌ترین راه پیشگیری مطرح شد و به همین سبب، شاهد دورکاری کارمندان، مجازی شدن آموزش و تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز ورزشی بودیم؛ مسئله‌ای که به کاهش قابل توجه فعالیت‌های حرکتی در جامعه دامن زد و حالا این کم‌تحرکی، منجر به بروز چاقی در گروه‌های سنی مختلف، خصوصا کودکان و نوجوانان شده است.
این معضل آنچنان بزرگ شده که روز دوشنبه، بیست‌وششم مهر ماه، زهرا شمس‌احسان، عضو شورای شهر تهران به ایسنا گفت: براساس آمار هم‌اکنون حدود ۶۰ درصد جمعیت تهران اصولا ورزش نمی‌کنند. سهم بزرگی از ۴۰ درصد ورزشکار هم پیاده‌روی و سهم بسیار کوچکی از مردم تهران از باشگاه‌های ورزشی استفاده می‌کنند.» او بلافاصله به مسئله کودکان و نوجوانان پرداخت و توضیح داد: «در یک‌سال و نیم گذشته، کرونا سبب شد تا بسیاری از کودکان نتوانند در فضای باز پارک‌ها حضور داشته باشند و همین موضوع سبب نگرانی‌هایی در حوزه چاقی کودکان شده که اگر فوری اصلاح نشود می‌تواند در آینده آسیب‌های جدی به همراه داشته باشد که در همین راستا در تدوین سیاست‌های کلان و برنامه‌ریزی در حوزه پایتخت، ورزش همگانی از موضوعاتی است که در صدر امور قرار دارد.»
این عضو شورای شهر تنها کسی نیست که خطر فقر حرکتی و چاقی جامعه ایرانی را هشدار داده است. احمد مؤذن‌زاده، رئیس انجمن فیزیوتراپی ایران هم در این‌باره به همشهری گفت: «قبل از دوران پاندمی کرونا هم مسئله افزایش وزن در جامعه به‌خصوص کودکان را داشتیم، اما الآن به واسطه فقدان و فقر حرکتی و کاهش فعالیت‌های فیزیکی و ورزشی و همچنین تغذیه مازاد بر نیاز، میزان شیوع اضافه‌وزن در کودکان و نوجوانان بیشتر شده است.»
او افزود: «قبل از کرونا میزان چاقی در کودکان و نوجوانان حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد بود، ولی براساس پیمایش‌های معتبر انجمن تغذیه و بررسی‌هایی که توسط دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور صورت گرفته است، این آمار در ۱.۵ سال اخیر به واسطه کرونا ۳۵ درصد افزایش پیدا کرده است؛ به‌طوری‌که اکنون می‌توانیم بگوییم حدود نصف جمعیت کودکان و نوجوانان در کشور دچار اضافه وزن هستند و این ناشی از فقدان یا فقر حرکتی است.»
۴۰ درصد دانش‌آموزان تهرانی چاق هستند
کم‌تحرکی کودکان و نوجوانان موضوعی است که مسئولان آموزش و پرورش هم نگران آن هستند و معتقدند که اگر زودتر برای آن فکری نشود، در آینده نزدیک تبدیل به معضلی بزرگ خواهد شد. مهرزاد حمیدی، معاون تربیت‌بدنی و سلامت وزارت آموزش‌وپرورش درباره یکی از نتایج پژوهش این وزارتخانه درباره کم‌تحرکی دانش‌آموزان به همشهری گفت: «فقط فعالیت‌های ورزشی دانش‌آموزان در دوران کرونا محدود نشده، بلکه تعداد قدم‌های آنها در دوره پاندمی به‌طور متوسط روزانه ۵ هزار قدم کاهش پیدا کرده است. درواقع چون آموزش مجازی شد، دانش‌آموزان مجبور به نشستن پشت کامپیوتر، تبلت و گوشی هوشمند شدند و حتی آن فرصت تحرک بدنی ناشی از رفت‌وآمد بین مدرسه و خانه را هم از دست دادند؛ بنابراین مشاهدات و پیمایش‌ها نشان داد که یکباره دانش‌آموزان با افزایش شدید وزن روبه‌رو شدند. علاوه بر این، وقتی کودک در محیط کلاس حضوری باشد، دیگر ریزه‌خواری نمی‌کند، اما وقتی در خانه است حتی اگر نان خالی هم بخورد، وزنش بالا می‌رود.»
وزارت آموزش‌وپرورش در سال ۱۳۹۵ که هنوز خبری از کرونا نبود، یک تحقیق ملی در جمعیت نزدیک به ۱۳ میلیون دانش‌آموز کشور انجام داد که نشان می‌داد ۲۱.۲ درصد دانش‌آموزان کشور دارای اضافه وزن و چاقی هستند. آموزش‌وپرورش در دوران کرونا هم این طرح ملی را دوباره اجرا کرد که حمیدی درباره آن می‌گوید: «طرح کنترل وزن و چاقی (کوچ) در مهر ماه ۱۳۹۹ ابلاغ و در آزمون اولیه قد و وزن ۱۳ میلیون و ۲۹۰ هزار دانش‌آموز در سامانه دانش‌آموزی سناد ثبت شد. در سنجش اولیه طرح کوچ در کشور ۳۰.۱درصد دانش‌آموزان کل کشور دارای اضافه وزن و چاقی، ۶۳.۹ درصد دانش‌آموزان وزن طبیعی و ۶ درصد دانش‌آموزان خیلی لاغر و لاغر بودند.» بنابراین براساس پیمایش‌های وزارت آموزش و پرورش، افزایش چاقی در بین دانش‌آموزان حدود ۱۰ درصد نسبت به قبل از کرونا افزایش پیدا کرده است. البته این وضعیت در تهران شدیدتر از متوسط کشوری است، چراکه حسن محمدی، معاون تربیت‌بدنی و سلامت آموزش‌وپرورش شهر تهران در اعلام نتایج طرح کنترل وزن و چاقی دانش‌آموزان (کوچ) در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ گفت: «حدود ۴۰ درصد دانش‌آموزان پایتخت دارای اضافه وزن و چاقی هستند.»
زنگ خطر شیوع پوکی استخوان در یک نسل
پدیده افزایش وزن و چاقی تنها باعث فقر حرکتی نمی‌شود. کارشناسان می‌گویند چالش‌های دیگری نیز گروه‌های سنی پایین‌تر را به مرور تهدید می‌کند. احمد مؤذن‌زاده، رئیس انجمن فیزیوتراپی ایران در این‌باره به همشهری می‌گوید: «دانش‌آموزان و دانشجویان در دوران کرونا به جای اینکه راه بروند، فعالیت داشته باشند و ورزش کنند و در محیط‌های اجتماعی حضور داشته باشند. آنهاپشت میز و صندلی و در محیط خانه از گوشی هوشمند و لپ‌تاپ برای ساعت‌های طولانی در وضعیت‌های نامناسب استفاده می‌کنند که باعث می‌شود فشار زیادی به ستون‌فقرات‌شان وارد شود. این که افراد از سنین پایین کودکی و نوجوانی دچار فقر حرکتی و چاقی شوند، یعنی قطعا در سنین بالاتر دچار مشکلات دیسکی و ساییدگی مفاصل خواهند شد و ریسک بیماری‌های قلبی-عروقی در آنها افزایش پیدا می‌کند. همچنین در میان نوجوانان و جوانان به‌دلیل فقر حرکتی و ضعف عضلانی، عوارض طولانی‌مدتی مانند پوکی‌استخوان دیده می‌شود.»
سونامی بیماری‌های غیرواگیردار
مهرزاد حمیدی، معاون وزیر آموزش‌وپرورش هم در این‌باره می‌گوید: «سلامت دانش‌آموزان در واقع سلامت یک نسل است؛ به همین دلیل در حال اجرای طرح سواد حرکتی هستیم تا مخصوصا دانش‌آموزان ابتدایی آموزش ببینند که با تحرک، سواد و پویایی حرکتی خود را افزایش دهند. اگر نسل ما کم‌تحرک بار بیاید و کاهلی و سستی پیشه کند حتما در آینده نه‌تنها ورزش قهرمانی‌مان آسیب می‌بیند که حتی ورزش همگانی هم نخواهیم داشت. هر چند ما از کرونا فرار کرده و دانش‌آموزان را قرنطینه کردیم اما این هشدار داده می‌شود که اگر این سبک زندگی کنترل نشود، ما در آینده به خاطر مسائلی که بیماری واگیردار کرونا بر جامعه تحمیل کرده، با سونامی بیماری‌های غیرواگیر مانند دیابت، بیماری‌های قلبی-عروقی، مادر همه بیماری‌ها یعنی چاقی، پوکی استخوان، اختلالات خواب و بسیاری بیماری‌های دیگر مواجه خواهیم شد، همچنین فشار خون یک بیماری رایج در کشور می‌شود و سکته‌های قلبی و مغزی افزایش پیدا می‌کند. سن ابتلا به دیابت که امروز هزینه‌های بسیاری به کشور تحمیل کرده است نیز کاهش پیدا می‌کند.» حمیدی می‌افزاید: «کودک و نوجوانی که امروز برای امور روزمره زندگی تحرک ندارد، در آینده نیز توانایی لازم حرکتی را نخواهد داشت و در فعالیت‌های روزمره‌شان هم با مشکل مواجه می‌شوند. بنابراین ضروری است توجه ویژه‌ای به توانایی‌های حرکتی این نسل داشته باشیم. در فعالیت‌های حرکتی است که مهارت‌های اجتماعی، جامعه‌پذیری، وفاق و مهارت‌های روانشناختی‌شان افزایش پیدا می‌کند.»
مداخله آموزش‌وپرورش در کنترل چاقی دانش‌آموزان
اما چاره کار چیست و برای جلوگیری از چاقی مفرط گروه سنی کودکان و نوجوانان که در سن رشد هستند، چه می‌توان کرد. احمد مؤذن‌زاده، رئیس انجمن فیزیوتراپی ایران در این‌باره می‌گوید: «این زنگ خطر باید بلند شود که همین بچه‌هایی که الان دچار اضافه‌وزن شده و فعالیت‌های فیزیکی‌شان هم کم است شاید براساس عادتی که در دوران کرونا در آنها ایجاد شده، در سال‌های بعد و پس از برداشته شدن محدودیت‌های کرونایی، تلاشی برای کاهش اضافه وزن یا افزایش تحرک و فعالیت‌های فیزیکی خود نکنند و رویه کنونی‌شان را دنبال کنند.»
فقر حرکتی و پوکی استخوان در زنان
هرچند هشدارها درباره اضافه‌وزن و چاقی به‌عنوان عوارض فقر حرکتی در دوران کرونا درباره کودکان و نوجوانان پررنگ‌تر است، اما سایر گروه‌های سنی نیز دست به گریبان عوارض کم‌تحرکی هستند. رئیس انجمن فیزیوتراپی ایران در این‌باره می‌گوید: «برآوردهای میدانی نشان می‌دهد که مراجعه زنان بالای ۴۰ و ۵۰ سال به مراکز فیزیوتراپی در دوران کرونا که مبتلا به درد استخوانی ناشی از پوکی استخوان شده‌اند، افزایش یافته است. این زنان از یک طرف به‌خاطر کاهش یا ترک فعالیت‌های فیزیکی خارج از خانه در معرض کاهش قوام استخوان قرار گرفته‌اند و از طرف دیگر به‌دلیل این که در حول و حوش دوران یائسگی و بعد از یائسگی هستند، مقداری پوکی استخوان به‌دلیل تغییرات هورمونی در آنها ایجاد می‌شود. قرنطینه، عدم‌فعالیت فیزیکی مناسب، کم‌شدن خروج از منزل، مراجعه نکردن به باشگاه‌های ورزشی و... در این رده سنی منجر به تشدید مشکلات آنها شده است.»