همشهری آنلاین_حسن حسن‌زاده: ساخت‌وسازهای ناایمن و غیرمجازی که طی سال‌های گذشته در حاشیه رودخانه‌های دائمی دربند، دارآباد، درکه، فرحزاد و... انجام شده است در صورت طغیان این رودخانه‌ها می‌تواند آبستن خطرات و حوادث خسارت‌بار باشد. وقوع سیلاب و طغیانی شدن رودخانه‌ها دلایل متعددی دارد؛ از فرسایش خاک کف رودخانه‌ها و ریزش سنگ‌های کوه تا ریخته شدن انواع و اقسام زباله‌ها به دل رودخانه‌ها و مسیل‌ها.
شاید تصورش سخت باشد اما همین کیسه‌های زباله کوچکی که برخی شهروندان و گردشگران بی‌توجه به دل رودخانه‌ها می‌ریزند در صورت لایروبی نشدن مسیل‌ها می‌توانند زمینه‌ساز طغیانی شدن رودخانه‌ها و مسیل‌های شهر شوند. در این گزارش در آستانه شروع بارش‌های پاییزی به مهم‌ترین اقدامات شهرداری مناطق یک، ۲ و ۳ برای جلوگیری از سیلابی شدن رودخانه‌ها و آثار مخرب ریخته شدن انواع زباله در رودخانه‌ها و مسیل‌های شمال شهر پرداخته‌ایم.
- از فرسایش خاک تا طغیان رودخانه
منطقه یک با ۱۱ مسیل و رودخانه در میان مناطق ۲۲گانه تهران رکورددار است؛ رودخانه‌هایی که از دل ارتفاعات البرز جاری شده و هر سال با شروع فصل بارش‌ها پر از آب و گاهی طغیانی و سیلابی می‌شوند. رودخانه‌های شمال شهر را می‌توان به ۲ دسته رودخانه‌های دائمی مثل دربند، دارآباد و گلابدره و رودخانه‌های فصلی از جمله جمشیدیه، مسیل ولنجک و... تقسیم کرد.
اگر از سیل مهیب سال ۱۳۶۵ بگذریم طی سال‌های اخیر هم بارها رودخانه‌های شمال شهر در پی بارندگی‌ها و افزایش شدت جریان آب طغیانی و سیلابی شده و خسارت‌های کوچک و بزرگی به ساکنان حریم روددره‌ها وارد کرده‌اند. «سعید سلطان مرادی» رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه یک از دلایل اصلی سیلابی و طغیانی شدن رودخانه‌های منطقه می‌گوید: «۱۱ رودخانه و مسیل به طول حدود ۲۸ کیلومتر در محدوده منطقه یک قرار دارد. ۸ رودخانه از این تعداد، رودخانه سرشاخه محسوب می‌شوند که بیشترین تعداد در میان مناطق ۲۲گانه تهران است؛ سرشاخه‌هایی مثل دربند، ولنجک، دارآباد، درکه، سعدآباد و... که مستقیم از دل کوهپایه سرچشمه می‌گیرند.
علاوه بر اینکه بیشترین بارش‌ها را در این محدوده از تهران داریم، موقعیت جغرافیایی منطقه از عوامل اصلی سیلابی شدن رودخانه‌های این محدوده است. در واقع شیب زیاد سرشاخه‌ها هنگام بارش‌های ناگهانی، زمینه افزایش سرعت فرسایش خاک را فراهم می‌کند و همین مسئله باعث سرازیر شدن حجم زیادی از رسوبات به مسیل‌ها و سیلابی شدن آنها می‌شود.» در چنین شرایطی یکی از مهم‌ترین کارها برای کاهش خطر وقوع سیل، لایروبی به موقع رودخانه‌ها و مسیل‌ها و تخلیه حوضچه‌های رسوبگیر است. سلطان مرادی از مهم‌ترین کارهای انجام شده برای جلوگیری از سیلابی شدن روخانه‌های این منطقه می‌گوید: «طی ۳ ماه اخیر برای جلوگیری از طغیانی شدن رودخانه‌ها تخلیه حوضچه‌های رسوبگیر در دستور کار شهرداری قرار داشته است. در ۳ ماه گذشته حدود ۳۲ هزار تن رسوب از ۱۶ حوضچه رسوبگیری که در ابتدای سرشاخه‌ها قرار گرفته‌اند، تخلیه شده و ظرفیت این حوضچه‌ها برای جلوگیری از طغیانی شدن رودخانه‌ها افزایش پیدا کرده است.»
- طغیان رودخانه با همدستی میلگردها و کیسه‌های زباله
طغیان رودخانه‌های منطقه یک در فصل بارش‌ها دلایل دیگری هم دارد؛ وجود مراکز تفرجگاهی، رستوران‌ها و اماکن گردشگرپذیر در حاشیه روددره‌های شمال شهر همواره زمینه‌ساز معضل انباشت زباله در رودخانه‌ها و در نتیجه انسداد و گرفتگی کانال‌ها بوده است؛ معضلی که در صورت رفع نشدن، آبگرفتگی شدید معابر و طغیان و سیلابی شدن مسیل‌ها را در پی خواهد داشت. سلطان مرادی در این‌باره می‌گوید: «۱۲ کانال مدفون به طول حدود ۲۵ کیلومتر در محدوده منطقه یک قرار دارد. زباله‌هایی که برخی گردشگران بی‌توجه به داخل رودخانه‌ها می‌ریزند در نهایت سر از این کانال‌ها در می‌آورد. زباله‌هایی که از کانال‌ها استخراج می‌کنیم تنها به کیسه‌های زباله محدود نمی‌شود.
برخی از سازندگان به‌صورت غیرقانونی نیلینگ‌های ساختمانی را هنگام گودبرداری در این کانال‌ها رها می‌کنند. زباله به نیلینگ‌ها و میلگردهایی که واردکانال شده‌اندگیر می‌کند و در نتیجه باعث انسداد و گرفتگی کانال‌ها می‌شوند. تنها طی ۳ ماه اخیر ۲۲ تن ضایعات و زباله هنگام رفع نیلینگ و تخلیه کانال‌های ولنجک و فرمانیه استخراج شد تا از سیلابی شدن مسیل‌ها جلوگیری شود.» سلطان مرادی ادامه می‌دهد: «تخلیه کانال سعدآباد یکی از موانع و مشکلات نگران‌کننده بود که خوشبختانه پس از چند سال توانستیم با گرفتن مجوز ورود به محدوده پادگان امام علی(ع) کار تخلیه کانال و حوضچه‌های رسوبگیر را انجام دهیم.
همچنین تخلیه کانال‌های جمشیدیه، فرمانیه، جماران، مسیل امام علی(ع) و... از جمله کارها طی ۳ ماه گذشته برای جلوگیری از طغیانی شدن رودخانه‌ها و مسیل‌ها بود.» علاوه بر تخلیه کانال‌ها، لایروبی رودخانه‌ها و مسیل‌ها در طول ۳ ماه اخیر، لایروبی مستمر رودخانه‌ها در طول فصل بارندگی هم از دیگر برنامه‌های اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه یک است. سلطان مرادی در این‌باره می‌گوید: «اگرچه طی ۳ ماه گذشته با لایروبی مسیل‌ها و تخلیه حوضچه‌های رسوبگیر آمادگی‌های لازم برای شروع فصل بارندگی ایجاد شده است اما لایروبی و پاکسازی مستمر مسیل‌ها همزمان با شروع بارش‌ها هم از دیگر برنامه‌های شهرداری است. هر روددره مستمر تا پایان سال ۳ بار در هفته لایروبی و پاکسازی خواهد شد. تخلیه زباله از رودخانه‌ها و مسیل‌ها توان زیادی از نیروهای کارگری شهرداری می‌گیرد.»
- شکار لاستیک و مبل از کف رودخانه
معضل زباله‌ها سال‌هاست که دامنگیر رودخانه‌ها و به‌ویژه کانال‌های آب و مسیل‌های منطقه ۲ هم شده است؛ معضلی جدی که هر سال پیش از شروع بارش‌ها بخش زیادی از توان نیروهای کارگری شهرداری این منطقه را برای تخلیه زباله‌ها و جلوگیری از سیلابی شدن مسیل‌ها به خود اختصاص می‌دهد. «محسن طالبی» رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه ۲ می‌گوید: «تخلیه حوضچه‌های رسوبگیر یک مسئله است و تخلیه انواع و اقسام زباله از رودخانه‌ها، مسیل‌ها و کانال‌های منطقه یک مسئله دیگر. وجود تفرجگاه‌ها و رستوران‌ها در حاشیه سرشاخه‌های اصلی منطقه مثل رودخانه فرحزاد حجم انبوهی از زباله‌هایی مثل ظروف یکبارمصرف و پلاستیکی را به کانال‌ها و مسیل‌ها روانه می‌کند.»
ماجرا فقط به زباله‌های رستوران‌ها ختم نمی‌شود. طالبی می‌گوید: «اگر از کیسه‌های زباله‌ای که برخی گرشگردان و شهروندان بی‌توجه در رودخانه می‌ریزند بگذریم، زباله‌هایی مثل ضایعات خودرویی، لاستیک خودرو و حتی لوازم بدون استفاده منزل مثل مبل‌های فرسوده بسیار دردسرساز شده است. وجود تعمیرگاه‌های فراوان در حاشیه روددره اوین‌ـ درکه انبوهی از تایرهای غیرقابل استفاده خودرو را روانه این رودخانه اصلی و مسیل سیل‌برگردان غرب تقاطع خیابان هشتم شمالی می‌کند.
تا جایی که در رودخانه اوین‌ـ درکه علاوه بر کیسه‌های زباله، جمع‌آوری لوازم و اثاثیه غیرقابل استفاده منزل از کف رودخانه و ورودی کانال‌ها به زحمت روزانه کارگران تبدیل شده است. اهالی لوازم بدون استفاده را کنار خیابان می‌گذارند و این لوازم گاهی با کمک کارتن‌خواب‌ها و معتادان و گاهی به دست خود افراد بی‌توجه سر از رودخانه درمی‌آورد.» طالبی از حجم انبوه این زباله‌ها می‌گوید: «تنها در مسیل اوین درکه و در محدوده سیل برگردان غربی، هر هفته حدود ۴ تن زباله از رودخانه ورودی کانال‌ها تخلیه می‌شود؛ زباله‌هایی که در صورت تخلیه نشدن عامل اصلی طغیان و سیلابی شدن رودخانه‌ها هنگام بارش‌ها هستند.»
- ورودی کانال با بتن مسدود است
ساکنان محله‌های شمالی منطقه ۲ به‌ویژه اهالی محله فرحزاد و ساکنان خانه‌های نزدیک روددره اوین‌ـ درکه بهار سال ۱۳۹۸ را به یاد دارند. ۲ سال پیش همزمان با افزایش بارش‌ها و وقوع سیل دربسیاری از نقاط کشور، شدت جریان آب در رودخانه فرحزاد و اوین و درکه به اندازه‌ای زیاد شد که مسئولان شهرداری تصمیم به تعطیلی بوستان نهج‌البلاغه گرفتند. شهرداری با نصب بنرها و تابلوهای هشداردهنده از مسافران نوروزی هم خواست تا از اتراق در حاشیه رودخانه فرحزاد و بوستان نهج‌البلاغه خودداری کنند.
اگرچه اقدامات پیشگیرانه شهرداری در اسفند سال ۱۳۹۷ از وقوع سیلاب و طغیانی شدن روددره‌های فرحزاد و اوین درکه در نوروز ۱۳۹۸ جلوگیری کرد اما همواره با شروع فصل بارش‌ها در پاییز و بهار، خطر سیلابی شدن این رودخانه‌ها وجود دارد. امسال هم شهرداری منطقه ۲ برای جلوگیری از طغیان رودخانه‌های اصلی منطقه حوضچه‌های رسوبگیر و لایروبی مسیل‌ها و کانال‌ها را تخلیه کرده است. طالبی از کارهای انجام شده پیش از شروع فصل بارش‌ها می‌گوید: «وجود ۲ رودخانه دائمی فرحزاد و اوین‌ـ درکه، مسیل‌های فصلی بهرود و... که رسوبات واریزی ارتفاعات را به پایین دست منتقل می‌کنند و وجود ۵۰ کیلومتر کانال مدفون، اهمیت لایروبی و تخلیه حوضچه‌های رسوبگیر منطقه را پیش از شروع بارش‌ها روشن می‌کند.
در ماه‌های اخیر حدود صد هزار تن رسوبات از ۱۱ حوضچه رسوبگیر منطقه تخلیه شده و لایروبی مسیل‌ها و کانال‌ها همچنان ادامه دارد.» با وجود این، معضل زباله‌ها انگار تمامی ندارد. زحمات کارگران شهرداری برای جلوگیری از طغیانی شدن رودخانه‌ها با ریخته شدن مصالح ساختمانی به دل رودخانه دوچندان می‌شود. طالبی می‌گوید: «در روند لایروبی و تخلیه کانال‌ها و مسیل‌ها با معضل دیگری دست‌وپنجه نرم می‌کنیم. مدتی پیش در مسیل فرحزاد در تقاطع زرافشان با مشکل بتن شدن بخشی از ورودی کانال روبه‌رو شدیم.
برخی از سازندگان، مصالح ساختمانی و بتن‌ها را حاشیه رودخانه و نهرها رها می‌کنند. بتن‌ها وارد نهرهای روبسته و کانال‌های مدفون شده و بخشی از ورودی کانال بتن شده بود. باز کردن این محدوده ۳ به تنهایی هفته زمان برد تا پیش از شروع بارش‌ها از وقوع سیلاب جلوگیری شود.»
- زباله‌ها و آبگرفتگی معابر منطقه ۳
یکی از معضلات معابر و بزرگراه‌های منطقه ۳ آبگرفتگی برخی معابر همزمان با افزایش بارش‌ها و طغیانی شدن رودخانه‌ها و مسیل‌هاست. در محدوده منطقه ۳ ساکنان خیابان شهید کلاهدوز، برخی معابر محله دروس و... بیش از دیگر معابر با این معضل دست‌وپنجه نرم می‌کنند. اگر از مشکلات عمرانی و لزوم اصلاح برخی کانال‌ها بگذریم، ردپای آبگرفتگی معابر و طغیان کانال‌ها را هم باید در ریخته شدن انواع زباله‌ها در نهرها جست‌وجو کرد.
«مجید بهرامی» رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه ۳ درباره کارهای انجام شده پیش از شروع فصل بارش‌ها برای جلوگیری از آبگرفتگی معابر و بزرگراه‌های منطقه می‌گوید: «۵ مسیل اصلی و ده‌ها کانال فرعی به طول حدود ۲۷ کیلومتر در محدوده منطقه ۳ قرار دارد. پیش از شروع بارش‌های پاییزی و زمستانی مسیل‌های اصلی و کانال‌های فرعی منطقه به مدت ۱۵ شبانه‌روز لایروبی و ۲ حوضچه رسوبگیر منطقه هم تخلیه شد. اما معضل زباله‌ها با وجود لایروبی مستمر مکانیکی و دستی در مسیل‌ها و کانال‌ها همچنان باقی است. از آنجایی که مسیل‌های منطقه از دل معابر مسکونی عبور می‌کند، حجم بیشتر زباله‌هایی که باعث مسدود شدن کانال‌ها می‌شود زباله‌های خانگی است که برخی شهروندان بی‌توجه در نهرهای روباز رها می‌کنند.»
با وجود این، مصالح ساختمانی هم سر از کانال‌های این منطقه درآورده و کار لایروبی کانال‌ها را برای کارگران بسیار دشوار کرده است. بهرامی ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از معضلات لایروبی کانال‌ها که در صورت رفع نشدن به عاملی جدی برای طغیان رودخانه‌ها و آبگرفتگی معابر می‌شود، مصالح ساختمانی است که برخی سازندگان در نهرها رها می‌کنند؛ مصالحی مثل بتن و سیمان که در کانال‌های مدفون، ته‌نشین و به تدریج باعث انسداد کانال می‌شود.»
- ایمن‌سازی نقاط پرخطر رودخانه‌های منطقه یک
لایروبی مسیل‌ها و رودخانه‌ها و تخلیه حوضچه‌های رسوبگیر به تنهایی برای جلوگیری از طغیان رودخانه‌ها کافی نیست. بسترسازی رودخانه‌ها و سرشاخه‌ها یکی دیگر از کارهای اثرگذار شهرداری برای کاهش خطر وقوع سیلاب هنگام افزایش حجم آب رودخانه‌هاست. «مهدی مهرسازها» رئیس اداره توسعه و نگهداشت ابنیه و ابنیه فنی معاونت فنی و عمرانی شهرداری منطقه یک می‌گوید: «بارندگی‌های اردیبهشت سال ۱۳۹۸ و طغیانی شدن رودخانه‌ها تجربه خوبی برای شناسایی نقاط پرخطر رودخانه‌ها و حل مشکلات موجود در اختیار ما قرار داد. در نقاطی که مالکان برخی ساختمان‌ها به حریم رودخانه تجاوز کرده بودند، خسارت‌هایی به بناهای مسکونی وارد شد.
به‌عنوان مثال در ضلع شمال میدان تجریش، دیوار ۲ پلاک مسکونی که به حریم رودخانه تجاوز کرده بودند در اثر طغیانی شدن رودخانه تخریب شد. پس از این حوادث، پایش مجددی برای شناسایی نقاط پرخطر به‌ویژه مناطقی که پلاک‌های مسکونی و ساختمان‌ها به حریم رودخانه تجاوز کرده بودند آغاز شد. پس از انجام پایش‌ها، علاوه بر مکاتبه با شرکت آب‌منطقه‌ای که متولی رفع معارض‌ها در حریم روددره‌هاست، اخطارهای لازم توسط شهرداری نواحی به مالکان برای آزاد کردن حریم داده شد.» مهرساز از اقدامات اجرایی شهرداری برای بسترسازی رودخانه در نقاط پرخطر می‌گوید: «افزایش حجم آب در روددره درکه در چند نقطه باعث شسته شدن و تخریب پی دیوارهای قدیمی حاشیه روددره شده بود.
برای حل این مشکل، بستر رودخانه با روش گابیون بندی پایدار شد. این روش برخلاف روش بتن کردن کف رودخانه، مانع نفوذ آب به کف رودخانه نمی‌شود و از فرسایش بستر رودخانه هم جلوگیری می‌کند. مهم‌ترین عامل طغیانی و سیلابی شدن رودخانه‌ها فرسایش بستر رودخانه است که با گابیون‌بندی حدود ۳۰۰متر از بستر رودخانه‌ها و سرشاخه‌های منطقه، نقاط پرخطر رودخانه‌ها ایمن‌سازی شد.»