همشهری آنلاین _ بهاره خسروی: . از سالیانی بسیار دور در این آرامستان شخصیت‌های سرشناس از گرایش‌های گوناگون فکری و سیاسی و همچنین بسیاری هنرمندان و چهره‌های نام‌آور فرهنگی در کنار هم آرمیده‌اند که هریک در صفحات تاریخ این مرز و بوم فصلی نوین از خود به یادگار گذاشته‌اند. در این گزارش با «پیمان سمندری»، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ مردم ایران همراه می‌شویم تا از حال و هوای هویتی این گورستان و مشاهیر تاریخ‌ساز آن روایت‌هایی نقل کنیم.
شخصیت برجسته‌ای که در آستان مقدس مشهور به امامزاده عبدالله(ع) به خاک سپرده شده، در اصل «ابوعبدالله حسین بن عبدالله ابیض» (علیه‌السلام) نام دارد که با پنج واسطه نسب ایشان به حضرت امام علی بن‌الحسین زین‌العابدین (علیه‌السلام) می‌رسد، اما همه ما شخص مدفون در این بارگاه را با نام کنیه‌اش «عبدالله» می‌شناسیم. در واقع این اشتباهی تاریخی است که در میان مردم باب شده و این دو شخصیت را که در واقع پدر و پسر هستند یکسان گرفته‌اند. پیمان سمندری، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ مردم با اشاره به این موضوع چنین بیان می‌کند: «گویا ابوعبدالله حسین بن عبدالله ابیض بسیار اهل عبادت و دعا و نیایش بوده تا جایی که بنا بر برخی روایت‌ها به سبب عبادت فراوان چهره‌ای بسیار سفید داشته که یا در اثر ضعف و رنگ‌پریدگی بوده که رخ ایشان چنین تغییر رنگ داده یا موجب آن نورانیتی بوده که از قلب وی به چهره‌اش رسیده و چنین است که به او لقب ابیض را داده‌اند.»
به گفته سمندری، خانواده این سلاله پاک پیامبر(ص) در نبرد ظلم‌ستیزی با حاکمان دوران خود بسیار شهره بوده‌اند و اغلب در جنگ و جدال با ستمگران حاکم عباسی عمر خویش را صرف کرده‌اند و به همین دلیل بسیاری از ایشان یا به شهادت رسیده یا اسیر شدند یا ناگزیر از ترک سرزمین خود و مهاجرت به مناطقی مانند قم و ری شدند.
- آرامستانی باشکوه
آرامستان امامزاده عبدالله یکی از آرامستان‌های شایان توجه در میان بخشی بزرگ از آرامستان‌های ایران است. این آرامستان عمارتی چهار ایوانی داشته است که البته امروزه تنها از یکی از ایوان‌ها برای دسترسی به بارگاه استفاده می‌شود. سمندری در ادامه توضیح می‌دهد: «این آرامستان که یادگار دوران صفویان و قرن یازدهم هجری است، همواره مورد توجه بسیاری از رجال و پادشاهان و همچنین مردم از گروه‌های مختلف بوده است. برای نمونه، ناصرالدین‌شاه به واسطه مشاهده کتیبه‌ای در این بقعه، دستور بازسازی و مرمت آن را می‌دهد. این بقعه در چند مرحله دچار تغییراتی می‌شود و ارائه‌ها و اجزایی به آن افزوده می‌شود. از جمله در حدود سال‌های ۱۲۷۴ هجری قمری و پس از آن توسط افرادی مانند میرزا کاظم خان نظام‌الملک یا پسر حاج میرزا آغاسی، صدر اعظم وقت، بازسازی‌هایی در آن انجام پذیرفته و تزیین‌هایی به این بقعه افزوده شده است.» او در ادامه افزود: «همچنین در دو نوبت در سال‌های ۱۳۲۹ و ۱۳۷۸ خورشیدی بازسازی‌هایی در این بقعه انجام شد که نمونه‌ای بسیار شایسته و قابل توجه از کار مرمت در میان بناهای آرامگاهی و زیارتگاهای مذهبی به شمار می‌رود که تا امروز هم فضای داخلی آن برای هر بیننده‌ای، چشمنواز و ستودنی است.»
- جایی برای تفرج و زیارت اهل قبور
در گذشته‌های نه‌چندان دور سرسبزی زمین و سایه‌گستری درختان موجود در حوالی آرامگاه حضرت امامزاده ابوعبدالله، یکی از جاذبه‌های تفریحی و تفرجگاه‌های عمومی برای ساکنان تهران و ری و نواحی اطراف آن بوده است. شاید یکی از دلایل شکل‌گیری و پررونق شدن این آرامستان در دل امامزاده در همین نکته نهفته باشد. سمندری درباره نحوه شکل‌گیری آرامستان حومه امامزاده عبدالله چنین توضیح می‌دهد: «اطراف بقعه امامزاده عبدالله پر درخت و خوش و آب و هوا بود. بیشتر زائران علاقه‌مند بودند بعد از زیارت در زیر سایه همین درختان ساعاتی خوش و آرام را در کنار اعضای خانواده و درگذشتگان خود سپری کنند. این استقبال به مرور زمان باعث شد تا درگذشتگان بیشتری در کنار این درختان باصفا صاحب مزار شوند و این علاقه‌مندی به قشرهای دیگر اجتماعی هم سرایت پیدا کرد.»
- محل گردهمایی چهره‌هایی از همه گرایش‌ها
یکی مهم‌ترین جاذبه‌های آرامستان امامزاده عبدالله(ع)، مدفون بودن چهره‌های مهم سیاسی، فرهنگی و هنری است؛ چهره‌هایی که هرکدام در تاریخ ایران نقشی حایز اهمیت داشته‌اند. «پیمان سمندری» در این‌باره می‌گوید: «در واقع باید از این آرامستان به‌عنوان آرامستان و موزه تاریخ‌سازان ایران یاد کرد. نکته جالب‌تر اینکه در این آرامستان، چهره‌ها و تاریخ‌سازانی موافق و مخالف و با انواع گرایش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در کنار یکدیگر آرمیده‌اند و دیگر مشکلی هم با هم ندارند! ماجراهای زندگی و وقایع جالب و سرنوشت چهره‌های مدفون در آرامستان امامزاده عبدالله بی‌شمارند.»
- ماجرای یکسان‌سازی مزارها
موضوع یکسان‌سازی مزارهای آرامستان امامزاده عبدالله(ع) یکی از ماجراهایی بود که چند سال پیش در این گورستان اتفاق افتاد و باعث اعتراض بسیاری از خانواده‌های متوفیان شد. پیمان سمندری در این‌باره می‌گوید: «این آرامستان محل دفن ستاره‌ها و خاندان‌های بزرگ ایرانی است. از دهه ۵۰ به بعد اجازه دفن هیچ فرد جدیدی در آرامستان امامزاده عبدالله(ع) صادر نشد مگر کسانی که در آن مقبره خانوادگی داشتند. به‌مرور زمان اختلاف سطحی میان قبور و سنگ قبرها در آرامستان امامزاده عبدالله(ع) ایجاد شد که برای ایجاد نظم همه سنگ قبرها برداشته شد تا عملیات یکسان‌سازی در آن انجام شود. همین موضوع باعث اعتراض بسیاری از خانواده‌های متوفیان شد که این مشکل را با مرمت قبور و نصب دوباره سنگ گورها تا اندازه‌ای برطرف کردند.»
- مشاهیر مدفون در آرامستان امامزاده عبدالله(ع)
«میرزامحمدحسین سیفی قزوینی» معروف به «عمادالکتاب» یکی از بزرگان خوش‌نویسی ایران و از نام‌آوران مدفون در آرامستان امامزاده عبدالله(ع) است. او نخستین آموزشگاه خوش‌نویسی را در خیابان ناصرخسرو تهران راه‌اندازی کرد و همچنین سال‌ها معلم مشق احمدشاه قاجار بود و شاگردانی فراوان داشت.
در زمان درگذشت «علی اسفندیاری» با نام هنری «نیما یوشیج»، پدر شعر نو فارسی، انتقال پیکر او به زادگاهش در منطقه یوش به دلایل شرایط آب و هوایی ممکن نبود. به همین دلیل تا سال ۱۳۷۲ خورشیدی، پیکر وی در گورستان امامزاده عبدالله(ع) آرمیده بود تا اینکه بعدها و با فراهم آمدن شرایط، مزار و پیکر به زادگاهش انتقال یافت.
یکی از رجال نامدار دوران قاجار و پهلوی اول و از مهره‌های اثرگذار و همراهان رضاشاه بود. عبدالحسین تیمورتاش نخستین وزیر دربار رضاخان بود و همزمان در سیاست خارجی ایران نقشی چشمگیر داشت، اما قدرت‌گیری روزافزون و پیشروی‌های تیمورتاش چندان به مذاق رضاخان خوش نیامد و چند سال بعد مورد غضب قرار گرفت و در ۱۳۱۲ در زندان قصر کشته شد.
یکی از سران قدرتمند و پرآوازه اقوام عرب خوزستان و نواحی جنوبی ایران بود. او یکی از مخالفان سرسخت رضاخان بود که همراه عده‌ای در مخالفت با او کمیته سعادت خوزستان را تشکیل دادند، اما توسط رضاشاه سرکوب شدند. او در سال ۱۳۱۵ به فرمان رضاشاه دستگیر شد و به قتل رسید و جنازه او تا سال‌ها به امانت در امامزاده عبدالله(ع) مدفون بود.
جوانمرد قصاب: بنا به منابع و روایت‌هایی که از دوران قاجار باقی مانده است، «ابوالعباس قصاب آملی» که به روایتی شخصیتی افسانه‌ای داشته و در بعضی روایت‌ها شخصیتی حقیقی به شمار رفته و از هواخواهان حضرت علی(ع) و مردی جوانمرد و درویش مسلک بوده است در این آرامستان دفن شده است.
۳ شهید دانشجو: ماجرای تظاهرات دانشجویان در ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در اعتراض به سفر رئیس‌جمهور آمریکا یکی از اتفاقات مهم و اثرگذار در پیروزی انقلاب اسلامی بود. در این تظاهرات سه دانشجوی فعال و عامل آن «احمد قندچی»، «مهدی شریعت رضوی» و «مصطفی بزرگ‌نیا» به شهادت رسیدند و این روزبه یاد این شهیدان به‌عنوان دانشجو نامگذاری شد.
حسین امیر فضلی: حسین (هوشنگ) امیر فضلی بازیگر، نویسنده، کارگردان و صداپیشه در سال ۱۲۹۹ دیده به جهان گشود. امیر فضلی با نمایش «قربانی در مقدم ابوالهول» به کارگردانی صادق بهرامی پا به وادی نمایش گذاشت. در فیلم‌ها و سریال‌های بسیاری نقش‌آفرینی و کارگردانی کرد. حضور در گروه نمایش صبح جمعه با شما یکی از ماندگارترین آثار این هنرمند است.
«فاطمه شریعت رضوی»، همسر مرحوم «دکتر علی شریعتی»، معروف به «پوران شریعت رضوی» از دیگر چهره‌های سرشناس آرامستان امامزاده عبدالله(ع) است. این بانوی نویسنده پرافتخار ایرانی دارای مدرک دکترای ادبیات از دانشگاه سوربن فرانسه بود.
- اسامی چهره‌های مدفون در آرامستان امامزاده عبدالله(ع)
جلال افشار/ گیاه‌پزشک
طغرل افشار/ پیشگام نقد سینمایی در ایران
شیخ‌الرئیس افسر/ ادیب
احمد اخگر/ سیاستمدار و شاعر
حسین امیرفضلی/ کارگردان و بازیگر
مهدی بامداد/ مورخ
مهدی برگشلی/ موسیقیدان
مصطفی بزرگ‌نیا/ (دانشجو) شهید ۱۶ آذر ۱۳۳۲
ادیب پیشاوی/ ادیب و شاعر
علی دشتی/ دیپلمات و پژوهشگر
صادق سرمد/ سیاستمدار
سیدعلی نصر/ از بنیانگذاران هنر نمایش در ایران
اسکندر میرزا (سیاستمدار)/ نخستین رئیس جمهوری پاکستان
محمدعلی صفریان/ مترجم
محمود کریمی/ موسیقیدان
علی‌اکبر شهنازی/ موسیقیدان
عمادالکتاب/ خوشنویس
احمد قندچی/ دانشجوی شهید ۱۶ آذر ۱۳۳۲
سیدجعفر شهیدی/ رئیس مؤسسه هفته‌نامه دهخدا
مهدی شریعت‌رضوی/ دانشجوی شهید سال ۱۳۳۲
عباس مهرپویا/ خواننده و آهنگساز
علیرضا افضلی‌پور/ شیمی‌دان و خبرنگار
فاخره صبا/ نویسنده
توران میرهادی/ بنیانگذار شورای کتاب کودک
دوستعلی معیری/ نوه دختری ناصرالدین‌شاه
حسین قوللرآغاسی/ نقاش
محسن مقدم/ از بنیانگذاران دانشکده هنرهای زیبا
حسینقلی نظام‌السلطنه/ نخست‌وزیر ایران
رضاقلی نظام‌السلطنه/ رجال قاجاری
شیخ حبیب‌الله ذوالفنون/ ستاره‌شناس
عبدالله باقری/ استاد تذهیب