همشهری آنلاین _ بهاره خسروی: دود، ترافیک، صدای بوق ماشین‌ها و لایی کشیدن موتورسوارها هم که حسابی غوغا می‌کند. دادزن‌ها گله به گله پیاده‌رو را تسخیر کرده‌اند و یک‌ریز فریاد می‌زنند برای فروش کتابهای نو و دست دوم با کمترین قیمت؛ البته بعضی از آنها هم اسامی کتابهای ممنوعه یا نایاب را می‌برند. کتاب‌هایی که اغلب در بساط دست دوم‌فروشی‌ها و گاهی مغازه‌داران یافت می‌شود. با توجه به سنگینی هزینه‌ها، محدودیت چاپ و کمبود کاغذ و نبود منابع تحقیقاتی پر و پیمان این روزها تب خرید کتابهای نایاب و دست دوم حسابی داغ است. کتابهای پرماجرایی که هرکدام در دلشان قصه‌های ناب و جذابی دارند و در میان جماعتی دست به دست می‌چرخند. در این گزارش سفری کرده‌ایم به دنیای خرید و فروش کتابهای دست دوم و انگیزه جالب مشتریان این بازارها. کتاب بازهایی با انگیزه‌های جالب در عصر دیجیتال که کتابهای دست دوم خریداری می‌کنند.
میدان انقلاب، قطب گره خورده با کتاب در پایتخت است که هیچ‌وقت از جنب و جوش خالی نمی‌شود. ساعت ۱۵ است. دادزن‌ها با فریاد زدن و واژه «حراجی» هرچه در چنته دارند برای جذب مشتری به کار می‌برند. بعضی از مغازه‌داران روی شیشه با مقوا یا کاغذ برای فروش کتابهای دست دوم و نایاب با قیمت مناسب اطلاع‌رسانی کرده‌اند و خبری از قیمت نیست. بوی کاغذ شامه هر رهگذری را پر می‌کند. حتی اگر عشق کتاب نباشید و از جذابیت دنیای کتابخوانی به‌ویژه کتابهای نایاب و دست دوم بی‌خبر باشید کافی است چند قدم پیاده میدان را گز کنید، در همان چند دقیقه نخست با انواع و اقسام کتابهای نایاب و پرمخاطب با اسامی عجیب و غریب و مظنه قیمت بازار آشنا می‌شوید. اغلب مشتریان مغازه‌های فروش کتابهای دست دوم کتاب بازها و عشق کتاب‌ها هستند. البته در این میان دلال کتابهای قدیمی و آنتیک که بیشتر دنبال سود آن هستند هم پیدا می‌شود.
- کتاب به قیمت جهیزیه و خرید خانه
چند قدم مانده به میدان انقلاب در میان کتابفروشی‌هایی که با تابلوهای رنگی و نئونی که اسامی مختلفی دارند راهی مغازه «علی فراهانی» از فروشندگان قدیمی کتابهای دست دوم در یکی از زیرزمین‌های میدان انقلاب می‌شوم. علی آقا از سال ۱۳۷۴ در کار خرید و فروش کتابهای دست دوم است. او درباره انگیزه خرید و فروش کتابهای دست دوم میان مشتریانش می‌گوید: «اگر کسی عاشق کتاب نباشد سراغ آن نمی‌رود. کتاب برای افرادی که قدر و قیمت مطالعه را می‌دانند و لذت ورق زدن صفحات کتاب را درک می‌کند از جانشان هم باارزش‌تر است. اما چه می‌شود که مجبور به فروش این گنجینه ارزشمند می‌شوند؟ یک بخش ماجرا نیاز مالی است. مشتریانی داشتم که به دلیل تنگدستی، خرید جهیزیه یا خانه مجبور به فروش کتابخانه‌های شخصی خود به‌ویژه کتابهای ارزشمند و نفیسشان شده‌اند. دلیل برخی هم برای فروش کتابخانه شخصی‌شان مهاجرت و سفر به خارج است.» به گفته فراهانی استادان دانشگاه‌ها، دانشجویان و پژوهشگران مشتریان کتابهای دست دوم هستند و برای تامین منابع تحقیقاتی و پژوهشی‌شان به مطالعه کتابهای قدیمی علاقه دارند.
- صاحبان امضاهایی که دیگر نیستند
به گشت‌وگذار در میدان انقلاب در میان همه شلوغی‌ها ادامه می‌دهم تا اینکه به یکی از معروف‌ترین پاساژهای فروش کتابهای دست دوم، یعنی پاساژ صفوی در خیابان کارگر، نرسیده به میدان می‌رسم؛ پاساژی که گویا در آن زمان خیال حرکت ندارد و فضای پاساژ و مغازه‌ها و کتاب‌هایش در دهه‌های ۴۰، ۵۰ و ۶۰ جا خوش کرده‌اند. کتاب‌ها تا سقف کنار هم ردیف چیده شده‌اند و از پشت ویترین‌های چوبی و کرم رنگ مغازه‌ها نظاره‌گر مشتریان و مخاطبانشان هستند تا دوباره در یک کتابخانه دیگر زندگی جدیدی را از سر بگیرند. بعضی مغازه‌ها مرتب هستند و برخی هم آنقدر کتاب در دلشان جا گرفته که حتی برای فروشنده و مشتری جایی نیست. هر چند عبور از پله‌های پرپیچ و خم این پاساژ کار چندان راحتی نیست اما آدم عاشق از موانع نمی‌ترسد. از میان فروشندگان «حمید تبریزی» ۷۴ ساله راضی به گفت‌وگو می‌شود.
اصالتاَ تبریزی است. لیسانس تاریخ از دانشگاه تبریز دارد. بعد از بازنشستگی از گمرک سال ۱۳۸۲ سراغ خرید و فروش کتابهای دست دوم آمد. او می‌گوید: «برای برخی افراد خواندن کتابهای چاپ قدیم جذابیت بیشتری دارد. برای مثال علاقه‌مندان فروغ فرخزاد، صادق هدایت و صادق چوبک ترجیح می‌دهند کتابهای چاپ قدیمی آنها را مطالعه کنند. بعضی از مشتریان ما هم ناشران هستند؛ ناشرانی که دنبال نسخه اصلی و قدیمی هستند تا چاپ جدید را با نسخه اولیه تطبیق دهند.»
به گفته تبریزی مشتریان رمان‌های احمد محمود، ابراهیم گلستان و محمود دولت‌آبادی به نسبت بیشتر است. البته کتابهای نسخ خطی هم طرفداران خود را دارند. تبریزی از میان کتابهای کاهی قدیمی مغازه‌اش دستنوشته یکی از دوستانش را نشان می‌دهد و می‌گوید: «این دستنوشته یکی از دوستانم در سال ۱۳۴۴ است که در جوانی از دنیا رفت. بخش مهم این کتاب‌ها دستنوشته‌های به یادگار مانده از نویسندگان و افراد مشهوری است که دیگر در میان ما نیستند.»
- یادگاری‌های عاشقانه کتاب‌ها
«دنیای کتابهای دست دوم پر از عاشقانه‌های آشکار و پنهانی است که دست به دست می‌چرخد.» این را یکی از فروشندگان کتابهای دست دوم که علاقه‌ای به بیان نامش ندارد می‌گوید و ادامه می‌دهد: «تا دلتان بخواهد در صفحات اول کتاب‌ها یا حتی لابه‌لای کتاب‌ها دستنوشته، عکس و متن عاشقانه یافت می‌شود. البته امضای صاحبان آثار هم زیاد هست و همین باعث افزایش قیمت کتاب‌ها می‌شود. اگر این دستنوشته‌ها از افراد مشهور باشند به قیمت کتاب اضافه می‌شود و بسیاری از کلکسیونرداران مشتری همین دستنوشته‌ها و عکس‌ها هستند. به همین دلیل لزوماَ قیمت کتابهای دست دوم ارزان نیست. گاهی اوقات به دلیل همین ویژگی‌ها قیمت آنها از کتابهای نو هم بیشتر است.»
این فروشنده جوان که به‌صورت موروثی شغل پدرش یعنی فروش کتابهای دست دوم را دنبال می‌کند از انگیزه‌های جالب خرید مشتریانش می‌گوید: «در عصر دیجیتال و تکنولوژی زندگی می‌کنیم. برای مثال دسترسی به لغتنامه دهخدا و فرهنگ فارسی معین در دنیای مجازی و دیجیتال بسیار راحت‌تر و کم هزینه‌تر از خرید کتاب آن است. اما بسیاری از مشتری‌ها پول جلد کتاب، رنگ و مدل آن را برای کتابخانه‌هایشان می‌دهند. با توجه به گرانی کاغذ و هزینه‌های چاپ کتابهای نفیس با جلد گالینگور مقرون به صرفه نیست. به همین دلیل اکثر وکلا، خبرنگاران، حتی برنامه‌سازان صدا و سیما و فیلم‌های سینمایی و... مشتری پروپاقرص کتابهای دست دوم و قدیمی به‌ویژه کتابهای نفیس هستند. در واقع خیلی‌ها پول جلد کتاب را پرداخت می‌کنند.»
به گفته این فروشنده البته یکسری از مشتریان هم دلال‌ها هستند که از قیمت و مظنه بازار خبر دارند و کتاب‌ها را خریداری می‌کنند تا با قیمت چند برابر و سود بیشتر بفروشند.
- کتاب ویژه دانشجویان و استادان
به کوچه مهرناز یا به قولی محلی‌ها کوچه چتری و پاساژ ایران می‌رسم. پاساژ ایران نسبت به پاساژ صفوی ظاهر بهتری دارد و حال و هوای آن به ساختمان‌های دهه ۷۰ می‌رسد. «داود صمدزاده» یکی از قدیمی‌ترین فروشندگان این پاساژ که در وادی فروش کتاب مویی سپید کرده است و سال‌ها در انتشارات‌های بنام میدان انقلاب فعالیت داشته درباره انگیزه خرید و فروش کتابهای دست دوم میان مشتریانش می‌گوید: «مشتریان ما به ۲ دسته تقسیم می‌شوند؛ یک عده متأسفانه به علت مشکلات مالی مجبور می‌شوند با نصف قیمت کتاب‌هایشان را بفروشند و برخی هم دانشجویان و استادان دانشگاه‌ها هستند که به دلیل کمبود منابع تحقیقاتی و ارزانی ترجیح می‌دهند کتابهای دست دوم را خریداری کنند. در واقع کسی که سراغ کتابهای دست دوم می‌رود می‌داند چه کتابی می‌خواهد. معمولاً قیمت کتابهای ما ارزان‌تر از چاپ جدید آنهاست. برای دانشجویان این خرید به صرفه‌تر است تا اینکه کتابی را با قیمت گران و چند برابر تهیه کنند و بعد از پایان ترم در گوشه کتابخانه‌شان خاک بخورد.»
- اشتراک تجربیات کتابخوانی
«سودابه پریزن» از مشتریان کتابهای دست دوم معتقد است که بخش زیبا و جالب مطالعه این کتاب‌ها به اشتراک گذاشتن تجربیات کتابخوانی است. پریزن اضافه می‌کند: «من عاشق مطالعه به سبک سنتی و ورق زدن کتاب‌ها و خط‌کشیدن بخش‌های مهم آن هستم. وقتی می‌بینم کتابی را که در دست دارم قبل از من هم کسی آن را خوانده و به همان میزان به مطالب مهم آن توجه داشته از این اشتراک تجربه لذت می‌برم و این کار باعث می‌شود در هدیه و تبادل کتاب هم مشتاق و پیشگام شوم. از طرفی قیمت بعضی از کتابهای دست دوم به صرفه‌تر از قیمت چاپ جدیدش است.»
- کسب شهرت در فضای مجازی
«کافی است نام کتاب یا بخشی از آن در فضای مجازی مطرح شود. به سرعت مشتری پیدا می‌کند و همه خواهان اصل کتاب به‌ویژه چاپ‌های قدیمی آن و راهی بازار کتابهای دست دوم می‌شوند.» «محمد علیمرادی» از فروشندگان جوان پاساژ ایران این را می‌گوید و ادامه می‌دهد: «مشتریان کتابهای دست دوم عمدتاً کتابخوان‌ها و کتاب بازها هستند. وقتی کسی به ما مراجعه کند دقیقاً می‌داند کتاب را برای چه منظوری خریداری می‌کند و با عالم آن کاملاً آشناست. این روزها فضای مجازی نقش مهمی را در گرایش به سمت کتابهای دست دوم میان مردم دارد. اغلب دوست دارند به متن قدیمی مراجعه کنند. همین موضوع علت گسترش چاپ‌های افست و زیرزمینی در بازار کتابهای دست دوم می‌شود.»
به تعریف علیمرادی دلیل دیگر گرانی کتاب‌هاست. برای مثال قیمت چاپ قدیمی رمان کلیدر در بازار ۹۰۰ هزار تومان و قیمت چاپ جدید آن بالای یک میلیون تومان است. بنابراین مشتری اهل کتاب که قصد خرید چند کتاب را دارد برایش خرید کتاب دست دوم و چاپ قدیمی مقرون به صرفه‌تر است. البته در بازار کتابهای دست دوم‌فروشی بیشتر مشتریان بعد از کتابهای درسی و کنکور سراغ رمان و کتابهای روان‌شناسی می‌روند.»
- خرید مجموعه‌داران و مؤسسات
«بسیاری از مجموعه‌داران و مؤسسات دولتی و خصوصی عمده مشتریان کتابهای دست دوم هستند.» «مهدی مهران» از فروشندگان کتابهای دست دوم با بیان این موضوع می‌گوید: «مشتریان کتابهای دست دوم انگیزه‌های متفاوتی دارند که در دل آنها ماجراها و اتفاقات جالب هم داریم. هرکسی برای خرید کتاب بهانه‌ای دارد؛ مجموعه‌داران برای تکمیل کتابهای کتابخانه‌هایشان، استادان دانشگاه برای مثال در حوزه معماری دنبال منابع موثق هستند و به دلیل فقر منابع تاریخی و تحقیقاتی ترجیح می‌دهند از چاپ‌های قدیمی استفاده کنند. بعضی از ناشران هم برای تطبیق نوشته‌های قدیم و جدید دنبال خرید کتابهای دست دوم هستند.»
- خرید کتاب به قیمت اثر انگشت
«هرچه تعداد اثر انگشت در صفحات یک کتاب بیشتر باشد نشانه مطالعه و توجه بیشتر به آن است. به همین دلیل در خرید کتاب قبل از هر چیزی به تعداد اثر انگشت‌ها در صفحاتش دقت می‌کنم.» «زهرا حاجی‌زاده» از مشتریان پروپاقرص کتابهای دست دوم این را می‌گوید و ادامه می‌دهد: «از دوران دانشجویی به خرید کتابهای دست دوم گرایش پیدا کردم و این علاقه در من ماند. آن زمان ارزانی کتاب برایم مهم بود. کم‌کم به این موضوع توجه کردم که یک کتاب چندبار خوانده شده. به همین دلیل اثر انگشت و امضا و دستنوشته‌های صفحات اول کتاب‌ها هم برایم مهم شد.» او ادامه می‌دهد: «البته نکته دیگر این است که کتابهای گالینگور به‌ویژه کتابهای نفیس باعث زیبایی کتابخانه می‌شود. این روزها واقعاً قیمت این کتاب‌ها گران است. به همین دلیل ترجیح می‌دهم دست دوم آنها را خریداری کنم.»