همشهری آنلاین _ سحر جعفریان: ابزار و خاطراتی که به سبب لذت‌بخش بودن، ظرفیت تبدیل به موزه را دارد. همچنان که در سراسر جهان تاکنون شاهد افتتاح موزه‌های بسیاری با همین موضوع بوده‌ایم. این اتفاق در ایران و در پایتخت حدود سال 1393 رقم خورد و موزه «عروسک‌های ملل و فرهنگ ایران» به همت جمعی از متخصصان حوزه کودک و مجموعه‌داران عروسک و اسباب‌بازی‌ها به بهره‌برداری رسید. موزه‌ای که این روزها پاتوق نوستالژی بازان و علاقه‌مندان به دنیای کودکی است و در این گزارش به معرفی آن پرداخته‌ایم.
- 3 هزار عروسک از 86 کشور جهان
یکی از تماشایی‌ترین بخش‌های موزه بخش عروسک‌های ملل است که اغلب اوقات سر و صدای شادی و هیجان بازدیدکنندگان را می‌توان از آن شنید. «مسعود ناصری دریایی» مدیر بخش ملل از بیش از 3 هزار عروسک فرهنگی جهان که در این طبقه، جمع‌آوری و به نمایش گذاشته شده است می‌گوید: «هر عروسکی در این بخش، تاریخ و سنتی از یک ملت را شرح می‌دهد که هم شنیدنی است و هم عبرت آموز. در واقع تاریخ فرهنگی 86 کشور جهان اینجا دیده و شنیده می‌شود. این، ثمره تلاش‌هایی است که در سفرهای بین‌المللی خود برای خرید عروسک‌های بومی و اصل داشته‌ایم یا سفارش‌هایی است که به دوستانی در خارج از کشور داده‌ایم. هزینه‌هایی شاید تا به امروز سنگین بوده اما لذت آگاهی و سرگرمی حاصل از آن برایمان وصف‌ناپذیر است.»
- عروسک‌های اهدایی و اسباب‌بازی‌های سوغاتی
ناصری می‌گوید: «تعدادی از عروسک‌ها هم هستند که به‌عنوان مثال 50 سال پیش، کسی برای دیگری از فرنگ سوغات آورده بود؛ سوغاتی که تا همین چند وقت پیش داشت گوشه‌ای تاریک از زیر زمین یا انباری خاک می‌خورد و فراموش می‌شد. اما همین که افراد از وجود و کارکرد این موزه مطلع شده‌اند، آن سوغات خاک گرفته و فراموش شده را با هدف غنای موزه به موزه اهدا کرده‌اند تا ضمن حفاظت از آنها در بهترین شرایط، دیگران نیز از لذت شنیدن و دیدن تاریخ آن محصولات فرهنگی بهره‌مند شوند. عروسک‌های پارچه‌ای، خاکی و گچی، چوبی، فلزی، سکه‌ای، نخی‌ـ نمایشی، دستی یا انگشتی و سایه‌ای از جمله عروسک‌های فرهنگی این بخش است که پراکندگی جغرافیایی آنها از روسیه و چین تا قبایل سرخ پوست امریکای جنوبی را دربر می‌گیرد.»
- داستان اسباب‌بازی‌ها
«آزاده بیات» دانش‌آموخته طراحی صنعتی و علوم تربیتی است که علاقه به فضای شاد و کودکانه اسباب‌بازی‌ها، اواخر دهه 80 او را به پژوهش و تحقیق در حوزه طراحی اسباب‌بازی و عروسک با هدف انتقال مفاهیم و فرهنگ وا داشت. علاقه‌مندی و فعالیت‌های تحقیقاتی بیات با جمع‌آوری عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌های قدیمی و جدید از سراسر جهان همراه بود که در ادامه و در سال 1396 با افتتاح بخش «اسباب‌بازی‌های ملل» موزه عروسک‌های ملل و فرهنگ ایران وارد مرحله جدیدی شد. بیات را در یک روز سرد زمستانی در طبقه پایین ساختمان 700مترمربعی عروسک‌های ملل ملاقات می‌کنیم تا برایمان از دنیای شاد اسباب‌بازی‌ها و بازیچه‌های کودکی بگوید. بازیچه‌هایی که هر کدامشان داستان و افسانه‌ای دارند و شنیدنش بازدیدکنندگان 5 تا 70 ساله موزه را حسابی به وجد می‌آورد.
- تعامل و تجربه در موزه
بیات دوران کودکی خود را با دوربین‌های ویو مستر، اسباب‌بازی مورد علاقه‌اش سپری کرده و این روزها بیشتر با لگو سرگرم است و موزه‌های بسیاری در دنیا را بازدید کرده تا با تجربه علمی و عملی افزون‌تری، موزه‌اش را مدیریت کند. او می‌گوید: «تعامل و تجربه در موزه‌ای مانند موزه عروسک‌ها شاخصه‌ای با استاندارد بین‌المللی است که ضرورت و اهمیت فراوان دارد. تا وقتی که بازدیدکنندگان که اغلب کودکان هستند، بازیچه‌ای را لمس نکند (به جز اسباب‌بازی‌ها و عروسک‌های خاص) نمی‌توانند به درستی ماهیت موزه و مفاهیم آن را درک کنند. بنابراین ما در این بخش سعی کرده‌ایم فضای تعاملی را برای بازدیدکنندگان فراهم کنیم. این فضا با بیان داستان‌گونه چگونگی ساخت اسباب‌بازی‌ها، راه‌اندازی تونل اسباب‌بازی و تاریخ آنها و برگزاری کارگاه‌های آموزشی ساخت اسباب‌بازی‌های دوران کودکی یا اسباب‌بازی‌های خیالی به‌صورت هفتگی و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی ایجاد می‌شود. فضایی که تا امروز با استقبال مواجه بوده و بسیاری از بازدیدکنندگان را داشته‌ایم که عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌های قدیمی خود را به بخش ما اهدا کرده‌اند.»
- از ربات‌های ژاپنی تا فرفره‌های قاجاری
بیات درباره دسته‌بندی اسباب‌بازی‌هایی که 30 سال طول کشیده تا بیش از هزار عدد از آنها را جمع‌آوری کند می‌گوید: «اسباب‌بازی‌های فنری، لگوها، مکانیکی، فلزی، فکری و ذهنی، کوکی، ربات‌ها و سفینه‌ها (ژاپنی)، عروسک بازیچه‌ها و دست‌ورزی مجموع اسباب‌بازی‌هایی هستند که در این بخش به نمایش گذاشته شده است.» فرفره‌های دست‌ساز دوره قاجار، عروسک‌های پارچه‌ای روستایی و بازیچه‌های قومی نیز در کمدهای قدیمی که مانند قفسه‌های نمایشی تعبیه شده‌اند هم خودنمایی می‌کنند. بیات ادامه می‌دهد: «بانوان بسیاری این روزها به بهانه امرار معاش به طراحی و دوخت ودوز عروسک‌ها مشغول هستند که اثربخشی مثبتی بر حوزه عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌های ایرانی خواهد داشت. ارتقای آگاهی و دانایی خانواده‌ها نسبت به اثرگذاری همه جانبه اسباب‌بازی‌ها و عروسک‌ها بر فرزندان باید با افزایش حمایت و پشتیبانی نهادها و سازمان‌های مرتبط همراه باشد تا ضمن اشتغالزایی در این حوزه، تولید محتوا و انتقال مفاهیم به خوبی انجام پذیرد.»
- پیوست موزه با سفرهای پژوهشی و تحقیقاتی
«علی گلشن» نویسنده، پژوهشگر و عکاس حوزه کودکان است. او نیز بعد از مدت کوتاهی همکاری و تعامل با مجموعه‌داران بسیاری که گنجینه‌ای از عروسک‌ها و لباس‌های بومی و قومی ایرانی را جمع‌آوری می‌کردند، مدیر بخش عروسک و فرهنگ ایران شد. گلشن می‌گوید: «حدود سال 1393 نخستین بار موزه عروسک‌های ملل در حوالی محله پاسداران راه‌اندازی شد؛ موزه‌ای که خزانه آن از عروسک‌های متنوع یکی دو کلکسیونر تشکیل می‌شد و سال 1396 با همکاری شهرداری منطقه 12 به مکان فعلی در دروازه دولت، اول سعدی شمالی انتقال داده شد. سفرهای پژوهشی و مطالعات تحقیقاتی گروه مدیریت، خزانه این موزه را غنی کرد. طوری که اغلب مهمانان و بازدیدکنندگان خارجی به منحصربه‌فرد بودن آن اذعان داشته‌اند. در این سفرهای پژوهشی، هم عروسک‌های قدیمی و بومی خریداری و جمع‌آوری می‌شود و هم آموزش شیوه ساخت آنها را با پرس وجو از بزرگان آن قوم و بوم ثبت و ضبط کرده‌ایم.»
- این موزه، زنده است!
26 عروسک‌ـ مجسمه‌ای بزرگ در این بخش از موزه به نمایش گذاشته شده است که گلشن در توضیح آنها می‌گوید: «کنار هر عروسک‌ـ مجسمه که لباس قومیتی خاص از ایران را به تن دارد، سایر محصولات فرهنگی آن قومیت از عروسک‌های مناسبتی تا صنایع‌دستی قرار گرفته است. فرش‌های قدیمی و دستبافت نیز از جمله دیگر آثار پربازدید است که حتی گاهی با سفارش تولید و بافت هم مواجه هستیم.» او همچنین با تأکید بر پویا و زنده بودن فضای موزه می‌گوید: «با توجه به پیشرفت تکنولوژی و استفاده از ابزار و تجهیزات هوشمند در حوزه موزه‌داری در دنیا، سعی کرده‌ایم به فراخور موضوع موزه از عناصر سنتی و شیوه ارائه و معرفی پویا (فعالیت راهنما و کارشناسان متخصص در اجرای تورهای موزه گردی) برای گردشگران بهره‌بگیریم. به‌ویژه که به سبب همین پویایی، موزه عروسک‌های ملل به موزه زنده یا لایو نیز شهرت یافته است.»
- عروسک‌های مناسبتی با روایت‌های شنیدنی
گلشن، موزه عروسک‌های ملل در پایتخت را یکی از بهترین موزه‌ها با موضوع عروسک در جهان بعد از موزه «شانکار» هند و چند موزه اروپایی می‌داند و ادامه می‌دهد: «تنوع تعداد عروسک‌های موزه ملل بسیار قابل توجه است. طبق مشاهدات و بررسی‌های میدانی و تحقیقاتی، این تعداد از عروسک و بازیچه در کمتر موزه‌ای جمع‌آوری شده است. از سوی دیگر، اصل بودن همه این عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌ها از دیگر ویژگی‌هایی است که موزه را در صدر موزه‌های مهم و تأثیرگذار جهان قرار می‌دهد. به‌عنوان مثال در این بخش عروسکی داریم با قدمت 120 ساله از قوم کرد (سنندج) که با موی طبیعی (مادر) و پارچه‌های اصل و تزیین شده دوخته می‌شد و به دختران کم‌سن و سالی که می‌خواستند راهی خانه بخت شوند، هدیه می‌دادند؛ عروسکی با نام وَوی که نشانی از مادر برای دلتنگی‌های دختر است. این عروسک را زیبا می‌دوختند و به دختر می‌گفتند خودت زیبا، عروسکت هم زیبا، دیگر خیالت راحت باشد که شوهرت سرت هوو نمی‌آورد! »