همشهری آنلاین - راحله عبدالحسینی: چراغ برخی از این مساجد از دیرباز روشن است. ساخت این مسجدهای کوچک به آن مسجدک می گفتند روایت‌های جالبی دارد که با هم می‌خوانیم.
مسجد کاهگلی آشیخ علی و نماز خواندن رفتگران
مسجد «آشیخ علی» در محله دزاشیب شمیران است. «آشیخ علی شریعتمدار» یکی از ساکنان این محل بود که باغی در شمیران داشت. اتاقی در باغش ساخت تا کاسبان محل برای نماز خواندن دور هم جمع شوند و اسمش شد مسجد. اهالی می‌دانستند وقت اذان در آن قسمت از باغ می‌توانند آشیخ علی را ببینند. او مجتهد بود و هر روز شمار زیادی از اهالی نمازشان را به او اقتدا می‌کردند. اقامه نمازجماعت در باغ آشیخ علی ادامه داشت تا اینکه او قسمتی از زمین باغ را برای ساخت مسجد وقف کرد. کل مسجد مساحت ۳ در ۲ و نیم‌متر را دربرمی‌گیرد. بازسازی مسجد سال ۱۳۷۲ انجام شد. این مسجد به مسجد «رفتگران» نیز معروف است. رفتگران قبل از شروع ماه محرم به مسجد آشیخ علی می‌آمدند و اینجا روضه می‌خواندند.
آسیاب محله و مسجد عتیق
نمی‌شود حرفی از گذشته‌های شمیران باشد و نامی از محله حصار بوعلی برده نشود. مسجد کوچکی در خیابان سعیدی، خیابان شهید عسگریان با نام مسجد «عتیق» هست. «مجید ناطقیان» یکی از قدیمی‌های محله قدمت این مسجد را به سال‌های دور نسبت می‌دهد و می‌گوید: «مساحت مسجد حدود ۴۰ مترمربع و کوچک‌ترین مسجد محله است. آسیاب محله حصاربوعلی اینجا بود. مردم گندم را برای آسیاب کردن می‌آوردند و باید منتظر می‌ماندند تا کارشان تمام شود. این مسجد کوچک به همت مرحوم حاج صادق عسگریان و جمعی از اهالی بنا شد تا افرادی که برای آسیاب گندم به اینجا می‌آیند و منتظرند، جایی برای نماز خواندن داشته باشند.» مسجد که زیر نظر آیت‌الله «محمدتقی حکیم»، امام جماعت مسجدجامع حصار بوعلی اداره می‌شود، ۱۵ سال پیش بازسازی شد.
مساجدی برای در راه ماندگان
بنا شدن مساجد کوچک فقط مختص شمیران نیست. در محله‌های قدیمی تهران هر جا که سر بگردانیم، بی‌تردید نشانی از مسجدهای کوچک می‌بینیم. عبادتگاه‌هایی که با نیت خیر و به‌عنوان باقیات صالحات ساخته شدند و در نهایت به تعداد انگشتان دست‌ها گنجایش حضور نمازگزاران داشتند. در میدان اصلی هر محله معمولاً بازار، حمام و مسجد بنا می‌شد. اما برخی از اهالی یا کاسبان کنار خانه یا دکان خود، محلی را برای نماز خواندن رهگذران اختصاص می‌دادند و مسجدی کوچک بنا می‌شد. این بنا شکل مسجد را نداشت و در درازمدت به نام مسجد خوانده می‌شد. گاهی حتی صیغه مسجد هم برای آن خوانده نمی‌شد، اما مردم آن محل را برای اقامه نماز و به نام مسجد می‌شناختند.
در این مساجد در تمام طول شبانه‌روز باز بود. اگر کسی در راه مانده بود به این مساجد پناه می‌آورد. در محله شمیران مسیرها هموار نبود که مردم به راحتی خود را به مسجدجامع برسانند. به همین دلیل در جای جای محله‌ها برای خواندن نماز محلی از سوی خیّران و مردم محله اختصاص داده می‌شد. مثلاً در محله اوین که برف بسیاری می‌بارید و مردم در راه می‌ماندند و نمی‌توانستند به مسجدجامع برسند، ۴ مسجد کوچک ساخته شده بود که تعطیل شد. مسجد کوچکی هم در سوهانک هست که به مرکز بسیج خواهران تبدیل شده است. برای برخی از این مساجد کوچک صیغه مسجد خوانده شده و برای دیگر خوانده نشده است. مساجدی که برای آنها صیغه مسجد خوانده شده باشد، تعطیل نمی‌شود و در آنها برای اقامه نماز باز می‌شود.
یادگار مرحوم حاج عزیز آقایی
در محله دزاشیب مسجد «حاج عزیز آقایی» جزو مسجدهای کوچک به شمار می‌رود. «سیدمحمد سادات حیاط شاهی» از اهالی قدیمی محله دزاشیب از مرحوم حاج عزیز آقایی این‌گونه یاد می‌کند: «حاج عزیز حدود ۸ مترمربع از ملک و مغازه‌اش را در زمان حکومت پهلوی به مسجد اختصاص داد. وقف نبود و صیغه مسجد هم خوانده نشده‌بود. کاسبان محله ظهر و شب به این مسجد می‌آمدند و نماز می‌خواندند.» حالا ۲ دهه‌ای می‌شود که حاج عزیز به رحمت خدا رفته است. حاج عزیز پدر شهید «مجتبی آقایی» و مرد نیکوکاری بود. در اتاق کوچک مسجد شیر آبی هم گذاشته بود تا نمازگزاران بتوانند وضو بگیرند. هرچند حاج عزیز در میان ما نیست اما یادگاری که باقی گذاشته هنوز هست تا کاسبان دور هم جمع شوند و نمازی بخوانند.
به یادگار ماندن باقیات‌الصالحات
نامگذاری مساجد محله برای خودش راه و روشی داشت که از زبان «نصرالله حدادی» پژوهشگر تاریخ تهران و نویسنده کتاب «با من به طهران بیایید» این‌گونه می‌خوانیم: «تا پایان دوره پهلوی اول هیچ مسجدی نداریم که به نام ائمه(ع) باشد. معمولاً نام‌بانی مسجد یا اسم قوم و قبیله‌بانی روی مسجد گذاشته می‌شد. مثل مسجد ترک‌ها. مردم دوست داشتند این نام نیک از آنها باقی بماند و باقیات الصالحاتی برای خود داشته باشند. با بنا کردن این مساجد کوچک، افرادی هم طبقه یا هم صنف بانی مسجد دور هم جمع می‌شدند. بانی این مساجد کوچک دنبال این بودند که نام نیکی از خود به یادگار بگذارند.»
مسجد کشاورزان
مسجد کوچک دیگری که در محله دزاشیب شمیران بود، مسجد «عمو رمضون» است که به آن مسجد «زارعین» هم می‌گفتند. به گفته یکی از همین اهالی قدیمی فردی به نام «حسن رمضانی» در ملک خود مسجد کوچکی ساخت که به مسجد عمو رمضون معروف شد. صحبت از روزگاری است که دزاشیب، گندمزار طلایی بود؛ بیش از یک قرن پیش و در دوره ناصری. این مسجد کوچک به اندازه ۱۰ نمازگزار گنجایش دارد. عمو رمضون مصالح فروش بود. اینجا را ساخت تا کشاورزان و رعایا هنگام نماز دست از کار بکشند و نماز بخوانند. نمازگزاران با آب قنات‌هایی که گندمزارها را آبیاری می‌کرد وضو می‌گرفتند. بعدها شیر آبی بیرون مسجد نصب شد. مسجد در خیابان شهید کریمی، خیابان سلیمی واقع است و تا قبل از روزگار پاندمی کرونا در مسجد عمو رمضون هر شب باز بود.
مسجد کوچک محله تجریش در کوچه زغالی‌ها
شمیران بود و ۳۳ پارچه‌آبادی؛ روزگاری که ساختمان‌ها هنوز از دل خاک سر بلند نکرده بودند. یکی از مسجدهای کوچک در پیچ و خم پسکوچه‌های محله تجریش و کوچه زغالی‌ها از یک قرن پیش از امروز به یادگار مانده. مسجد کوچک «حضرت رقیه(س)» نه گنبد و گلدسته‌ای دارد و نه وضوخانه. اما جایی است برای صفای دل و لحظاتی حمد و ثنای پروردگار. مسجدی در همسایگی امامزاده صالح(ع) و مسجد «اعظم تجریش» که تا قبل از روزگار کرونا در آن برای نمازگزاران باز می‌شد تا بتوانند نماز خود را بخوانند. مسجدهای کوچک بیشتر به اتاقی شبیه هستند که نمازگزاران دقایقی را به نماز خواندن اختصاص می‌دهند و سپس مسجد را ترک می‌کنند. در حقیقت این مساجد ساخته می‌شدند تا نماز هیچ رهگذری قضا نشود. زمانی که راه‌ها و جاده‌ها هموار نبود، مردم با ساختن این مسجدهای کوچک فرصتی فراهم می‌کردند تا ادای فریضه واجب به تأخیر و تعویق نیفتد. در فاصله ۱۵ متری از این مسجد، حمام عمومی معروف به حمام «دوقلو» بود که ورودی زنانه و مردانه جداگانه داشت.
مسجد امام حسن عسگری(ع)
پشت حسینیه نیاوران مسجد کوچکی به وسعت ۲۴ مترمربع قرار گرفته که عمری طولانی دارد. «محمدهادی پشتکوهی» از اهالی قدیمی محله نیاوران می‌گوید: «مسجد امام حسن عسگری(ع) قدمت زیادی دارد و از مسجدجامع نیاوران قدیمی‌تر است.» مسجدالزهرا(س) و مسجد النبی(ص) در جمال‌آباد نیاوران هم ازمساجد کوچک و قدیمی محله هستند که مساحتی حدود ۱۲مترمربع دارند. پشتکوهی ادامه می‌دهد: «جمعیت محله خیلی اندک بود و به فواصل، این مساجد کوچک به همت خیّران ساخته می‌شد تا نمازی قضا نشود.»
مسجد حضرت رقیه(س)
مسجدی کوچک در ابتدای کوچه پونه یکم در خیابان اشرفی اصفهانی به چشم می‌خورد که ۲ قرن از عمر آن می‌گذرد. مسجد حضرت رقیه(س) در دل روستای پونک به دست بانوان اداره می‌شود. چون یکی از بانوان مؤمن و خیر پونکی‌بانی روشن نگهداشتن چراغ این مسجد شد. زمانی که روستای پونک به ۲ بخش محله پایین و محله بالا تقسیم می‌شد، ابتدا مسجد حضرت رقیه(س) در محله پایین و سال‌ها بعد مسجد حضرت ابوالفضل(ع) در محله بالا (کوچه پونه هفتم کنونی) به کمک اهالی ساخته شد. هرچند امروزه راه زیادی بین این دو مسجد نیست اما در گذشته‌های دور، بارش برف و باران‌های سنگین باعث شده بود تا هم در پایین محله مسجد ساخته شود و هم بالای محله.
مرحوم رمضانعلی در پایین محله یک قطعه زمین بزرگ داشت. سمت راست زمین را به پسرش، محمدحسن و سمت چپ را به محمدحسین داده بود. بین این دو تکه هم در زمین کوچکی مسجدی ساخته شده‌بود که مسجد حضرت رقیه(س) نام گرفت. مساحت زمین مسجد حدود ۲۰مترمربع و وقف است. مسجد حضرت رقیه(س) سقفی با تیر چوبی دارد که از بیرون مسجد کاملاً مشخص است.