همشهری آنلاین - حسن حسن زاده: شمار زیادی از باغ‌های تهران در دوره‌های مختلف به دلایلی مانند توسعه بی‌رویه شهر، تبدیل شدن آبادی‌های حاشیه تهران به محله‌های پرجمعیت امروزی و تغییر کاربری‌های بی‌رویه و غیرقانونی از بین رفته‌اند. در این گزارش به شماری از معروف‌ترین باغ‌های تهران پرداخته‌ایم که در دهه‌های گذشته از بین رفته و جای خود را به خیابان‌ها، برج‌ها، زمین‌های بایر و بزرگراه‌ها داده‌اند.
به یاد باغ‌های انار نارمک
پیش از دهه ۳۰ وقتی هنوز از میدان‌های پرشمار محله نارمک و خانه‌های ویلایی و نوساز آن خبری نبود در محدوده ده نارمک باغ‌های انبوهی وجود داشت مملو از درختان مثمر که باغداران روستا از آن کسب روزی می‌کردند. «داریوش شهبازی» تهران‌شناس و تاریخ‌پژوه می‌گوید: «در آن دوران، نارمک روستایی سردسیر بود که آب باغ‌هایش از قنات تأمین می‌شد. اگرچه دیگر نشانی از آن باغ‌های انبوه باقی نمانده اما نام نارمک که از کلمه انار یا نار گرفته شده اشاره‌ای مستقیم است به باغ‌های ده نارمک. در آغاز دهه ۳۰ با آغاز ساخت محله نارمک براساس اصول شهرسازی اروپایی، خانه‌های ویلایی یک و ۲ طبقه در ضلع جنوب ده نارمک ساخته شد و به تدریج بافت روستایی ده نارمک هم تغییر کرد. یکی دو دهه بعد از این دوران بود که باغ‌های ده نارمک به تدریج جای خود را به آپارتمان‌ها و خیابان‌های امروزی این محله دادند.»
وقتی نازی‌آباد جان باغ «نازخاتون» را گرفت
در دهه ۳۰ وقتی بانک ساختمانی با کمک مهندسان ایرانی و خارجی نقشه ۲ محله نارمک و نازی‌آباد را براساس اصول شهرسازی اروپایی ترسیم کرد نخستین قدم‌ها برای توسعه شهر در این نواحی و از بین رفتن باغ‌های قدیمی برداشته شد. در محدوده نازی‌آباد هم باغی بزرگ وجود داشت که به نام «نازخاتون» یکی از همسران ناصرالدین‌شاه سند خورده بود؛ باغی با درختان میوه و چنارهای بلندبالا و عمارتی در دل آن. شهبازی از ماجرای از بین رفتن باغ نازخاتون می‌گوید: «دولت در اراضی بایر نازی‌آباد، بخشی از زمین‌ها را به کارمندان و بخشی دیگر را در قطعات ۲۰۰مترمربعی به مردم فروخت. با توسعه شهرنشینی در این محدوده، باغ نازخاتون که محله نازی‌آباد هم نامش را از این باغ وام گرفته است توسط وراث، تقسیم و فروخته شد. این باغ دلگشا تا دهه ۳۰ در محدوده جنوبی نازی‌آباد قرار داشت.»
روایتی از باغ حدیقه در سوهانک
«امین السلطان» صدراعظم ناصرالدین‌شاه، در تهران چند باغ داشت؛ مثل باغ بزرگش درآبادی قیطریه که به بوستان قیطریه تبدیل شده و دیگری باغی که اکنون سفارت روسیه است و به همان صورت باقی مانده. امین‌السلطان باغی وسیع دیگری هم در سوهانک داشت که به سرنوشت تلخ باغ‌های از بین رفته تهران دچار شد. شهبازی می‌گوید: «باغ امین‌السلطان درآبادی سوهانک حدیقه نام داشت. در دوره پهلوی اول در کنار این باغ روستای کوچکی هم به همین اسم شکل گرفت که بیشتر ساکنانش خدمه باغ امین السلطان بودند. وقتی امین‌السلطان در جریان انقلاب مشروطه کشته شد، این باغ به ورثه رسید و به تدریج در دهه ۴۰ و با توسعه شهر از بین رفت. محدوده کنونی آن باغ وسیع، غرب محله سوهانک امروزی است که جز تک درختان حاشیه خیابان‌های این محله اثری از آن باقی نمانده است.»
باغ بی‌برگی یک موسیقی‌دان ورشکسته
در روزگاری که باغ حدیقه امین‌السلطان درآبادی سوهانک برای خود برو بیایی داشت، شیخ فضل‌الله نوری منشی امین‌السلطان هم در مجاورت باغ حدیقه برای خود باغی ساخت و نام پسرش، بنان‌الدوله را روی آن گذاشت؛ باغی که البته آن هم به فهرست باغ‌های از بین رفته تهران اضافه شد. شهبازی می‌گوید: «شیخ فضل‌الله نوری منشی امین‌السلطان با شیخ فضل‌الله‌نوری، روحانی فعال دوران مشروطه فرق دارد. منشی امین‌السلطان پس از‌آباد کردن باغ بنانیه، در دل این باغ عمارتی مفصل از روی عمارت شاه ساخت و باغ را‌آباد کرد. بنان‌الدوله علاقه‌مند به آواز و موسیقی بود و باغ پدرش را به پاتوق اهالی موسیقی تبدیل کرد. او پس از مدتی به تنگنای مالی دچار شد و چوب درختان باغ را فروخت. کار به فروش آب قنات و تکه تکه کردن باغ و فروش زمین هم رسید. آنقدر که در دوره پهلوی دیگر نشانی از باغ بنانیه باقی نماند و نوه شیخ فضل‌الله یعنی استاد بنان معروف بهره‌ای از باغ وسیع پدربزرگ نبرد.»
پایان حیات باغ مخبرالسلطنه
باغ مخبرالسلطنه به نام مخبرالسلطنه پسر مخبرالدوله است؛ از رجال قاجار و خانواده‌ای ثروتمند که باغ‌های بسیاری در تهران وآبادی‌های اطراف آن داشتند. اگر از باغ از بین رفته چهارراه مخبرالدوله در محدوده خیابان لاله‌زار کنونی بگذریم، مخبرالسلطنه باغ دیگری درآبادی دروس داشت که آن هم به سرنوشت تلخ دیگر باغ‌های تهران دچار شد. شهبازی می‌گوید: «مخبرالسلطنه اراضی وسیعی در دروس داشت که بخشی از آن را به باغی دلگشا تبدیل کرد؛ باغی که البته تا دهه ۴۰ وجود داشت. اما در این دوران و همزمان با توسعه شهر و تبدیل‌آبادی‌های شمیران به محله‌های امروزی، به خانه و آپارتمان تبدیل شد. محدوده باغ مخبرالسلطنه جنوب چهارراه قنات فعلی بود و تک درختان حاشیه خیابان‌های این محدوده هم آخرین یادگاری‌ها از آن باغ وسیع هستند.»
به یاد باغ‌های انبوه طرشت
قدیمی‌ها محله طرشت را با باغ‌های سرسبزش به خاطر می‌آورند؛ با باغ‌های انبوه توت، انجیر و خرمالو و باغدارانی که روز و شب برای کسب روزی در باغ‌ها مشغول به کار بودند. این روزها اما کم‌آبی و بی‌آبی در اثر خشکیدن قنات‌های قدیمی طرشت، بی‌توجهی مالکان و تغییرکاربری‌های غیرمجاز جان بسیاری از باغ‌های طرشت را گرفته و نفس باغ‌های به جا مانده را هم به شماره انداخته است. زمین بایر ۱۰ هزارمترمربعی خیابان لطفعلی‌خانی که روزگاری باغی انبوه از میوه‌های نوبرانه بود، یکی از همین نمونه‌هاست. «رضا طرشتی‌نژاد» شورایار محله طرشت می‌گوید: «این باغ پر از درختان انار، توت، انجیر و خرمالو بود اما پس از ساخت بزرگراه یادگار امام(ره) آب قناتی که پای درختان این باغ می‌ریخت قطع شد و پس از آن هم چاه نیمه عمیق باغ خشکید. پس از این بود که درختان به جا مانده از آن باغ قدیمی یک به یک از بین رفت؛ سرنوشتی مشابه با دیگر باغ‌های از بین رفته طرشت.»
توتستان‌های پونک کجاست؟
پیش از آنکه گذر نجاران، کابینت‌سازان و ابزار و یراق‌فروشان به خیابان احمدکاشانی بیفتد، در روزگاری نه چندان دور این خیابان و معابر اطرافش پر بود از باغ‌های میوه و درختان توت؛ خیابانی که شاهدی است بر توسعه بی‌رویه شهر و نبود برنامه‌ریزی مناسب در حفظ باغستان‌های پایتخت. باغ‌های توت محله پونک به توتستان‌های کن وصل می‌شد و انگارکمربندی سبز از درختان توت و باغ‌های میوه تمام پونک را در آغوش گرفته بود. سال‌ها پیش از آنکه بزرگراه همت از دل این توتستان‌ها بگذرد، موسفیدان محله پونک خیابان احمد کاشانی را با توتستان‌ها و باغ‌های میوه‌اش می‌شناختند. «مهدی محبی» یکی از اهالی قدیمی محله پونک می‌گوید: «تا اواخر دهه ۶۰ خیابان احمد کاشانی یک کوچه باغ بود؛ کوچه‌ای کم رفت و آمد که باغداران برای دسترسی به باغ‌های اطراف از آن استفاده می‌کردند. ۲ طرف کوچه‌باغ هم پر بود از باغ‌های توت و انواع میوه.» حالا دیگر نشانی از آن توتستان‌های وسیع باقی نمانده و از دهه ۷۰ خانه‌ها و خیابان‌ها جای بسیاری از باغ‌های پونک را گرفته‌اند.
وقتی شهرک نیایش جای «باغ چاله» سبز شد
شاید نام «باغ‌چاله ونک» برای ساکنان امروز محله‌های شهرک نیایش و سعادت‌آباد آشنا نباشد، اما ساکنان قدیمی محله‌های ده‌ونک و شهرک نیایش روزگاری را به خاطر دارند که به جای ردیف خانه‌ها و آپارتمان‌های فرسوده حاشیه بزرگراه شهید چمران، تا چشم کار می‌کرد، باغ بود و انبوه درختان مثمر و غیرمثمر. بیش از ۶ دهه پیش، باغ‌چاله بخشی از‌آبادی سرسبز ده‌ونک بود؛ گودالی پر از درختان وحشی و میوه‌های نوبرانه از انار، زرشک، توت، ازگیل و... بیش از ۶۰ سال پیش «غلامحسین سمیعی» داماد مستوفی‌الممالک مالکیت باغ‌چاله ونک را برعهده داشت. آن روزها در دل این باغ‌های سرسبز تنها ۶ خانوار زندگی می‌کردند که همگی از کارگران باغ بودند. از دهه ۴۰ بود که با توسعه شهر، تغییرات از راه رسید و آپارتمان‌ها و خیابان‌ها سراغ باغ‌چاله ونک و بافت روستایی آن آمدند. با شروع ساخت‌وسازها شمار ساکنان این محدوده در اوایل انقلاب به ۱۶۰ خانوار رسید و طی چند دهه اخیر بر تعداد ساکنان این محدود افزوده شد. اکنون دیگر جز بقایای آن باغ‌های خاطره‌انگیز و چند دیوار کاهگلی، نشانی از باغ‌چاله ونک باقی نمانده و خانه‌های شهرک نیایش و برج‌های سعادت‌آباد جای درختان روییده‌اند.
وسعت شگفت‌انگیز باغ سلطنت‌آباد
درختان سرسبز و قد برافراشته پادگان ۰۶ نیروی زمینی ارتش در محله پاسداران آخرین یادگاری از باغ بسیار وسیع سلطنت‌آباد است؛ باغی ۲۰۰ هکتاری که به جنگلی انبوه از چنارها و درختان میوه شبیه بود و اکنون فقط حدود ۳۰ هکتار از آن باقی مانده است. شهبازی می‌گوید: «دکتر فوریه، پزشک ناصرالدین‌شاه در خاطرات خود به شکار مرغابی در برکه‌های بزرگ باغ سلطنت‌آباد اشاره می‌کند. در دیگر منابع مکتوب هم به وسعت شگفت‌انگیز این باغ و طبیعت بکر آن اشاره شده است. گویا با توافق شهرداری و ارتش قرار است از باغ وسیع سلطنت‌آباد که تنها ۳۰ هکتار از آن باقی مانده و بخشی از آنکه در پادگان ۰۶ هست به بوستان تبدیل شود. در حالی که بخش اعظم این باغ از دهه ۴۰ تا حدود ۲ دهه پیش در روند توسعه شهر جای خود را به خیابان‌های پاسداران، دولت، معابر فرعی این محله، بزرگراه صیادشیرازی و... داده است.»
روزی روزگاری تهران ۱۴۰۰ باغ داشت
در دوران قاجار باغ‌های بسیاری داخل حصار ناصری وجود داشت؛ باغ‌های معروفی مانند باغ نظامیه، سپه‌سالار و... که برخی از آنها از میان رفته و بعضی هنوز در بافت کهن این محدوده وجود دارند. همچنین در خارج از حصار ناصری هم رجال این دوره زمین‌های بایر را با حفر قنات به باغ‌هایی‌آباد تبدیل کرده بودند که بسیاری از آن باغ‌ها در سیر تحول و توسعه شهرنشینی در تهران جای خود را به خیابان‌ها، بزرگراه‌ها و آپارتمان‌ها داده‌اند. شهبازی درباره دلایل عمده از میان رفتن این باغ‌ها می‌گوید: «در کتاب تهران‌نامه بیش از هزار و ۴۰۰ باغ در داخل و خارج از حصار ناصری شناسایی و ثبت کرده‌ام؛ باغ‌هایی که نامشان در آثار مکتوب ذکر شده و شناسنامه معتبر دارند. متأسفانه امروز از شمار زیادی از این باغ‌ها نشانی باقی نمانده و بسیاری از آن باغ‌های وسیع از دوره پهلوی دوم به بعد و همزمان با توسعه شهر جای خود را به محله‌های امروزی و خیابان‌ها و برج‌ها و آپارتمان‌ها داده‌اند.»