همشهری آنلاین- راحله عبدالحسینی: بیشتر مراجعان به این آرامستان از دوستان و بستگان به خاک سپرده‌شدگان هستند. این آرامگاه تاریخی سال ۱۳۷۸ از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. آرامستان به نام ظهیرالدوله است. برای آشنایی با این چهره باید برگ‌هایی از تاریخ را ورق بزنیم.
****
در دوره قاجار، «محمدناصر خان ظهیرالدوله» هنگام تولد فرزندش «علی خان» از سوی ناصرالدین شاه در شیراز مأمور بود. بعد از فوت پدر، علی خان با همان لقب ظهیرالدوله به سمت وزیر تشریفات منصوب شد. ناصرالدین شاه هم به دلیل اعتمادی که به این خاندان داشت، «فروغ‌الدوله» یکی از دخترانش را به عقد علی‌خان درآورد. ظهیرالدوله، داماد ناصرالدین شاه علاوه بر وزارت تشریفات دربار، حکمران تهران، مازندران، همدان، گیلان و کرمانشاه نیز بود و به دلیل طرز تفکرش منشأ خیر و فعالیت‌های انسان‌دوستانه بین مردم بود. خانه ظهیرالدوله حوالی خیابان فردوسی و باغش در جعفرآباد شمیران بود. ۳پسر و ۳دختر داشت. هر ۳ دختر در آرامستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شدند.
ظهیرالدوله در ۲۰سالگی با صفی‌علیشاه، عارف بزرگ و نامدار آشنا شد. ماجرای آشنایی آنها نیز از این قرار است که وقتی صفی‌علیشاه از اصفهان به تهران آمد جمعیت زیادی به محضرش رفتند. خبر به ناصرالدین شاه رسید. او برای بررسی اوضاع، ظهیرالدوله را مأمور کرد. ظهیرالدوله وقتی به محضر صفی‌علیشاه رسید، شیفته عرفان و مسلکش شد. ناصرالدین شاه اعتراض کرد. اما ظهیرالدوله گفت: «تو شاعری و او عارف. در معنویت و عرفان حرف او را می‌پذیرم.»
فروغ‌الدوله، همسر ظهیرالدوله و دختر ناصرالدین شاه از زنان باسواد و هنرمند بود. آنها تمام ثروت خود را در راه خدا خرج کردند. تا جایی که اواخر عمر ظهیرالدوله که ابریشم‌دوزی بلد بود، از هنرش کسب روزی می‌کرد. دستمال‌های سوزن‌دوزی را به باغبانش، حاج سیدعلی می‌داد و از او می‌خواست در بازار محلی تجریش بفروشد و قوت لایموتی تهیه می‌کردند. ظهیرالدوله وصیت کرده بود در چادر نماز مادرش که به او ارث رسیده بود کفن شود و کفن نو را به مردم بدهند.
سنگ قبرهای متفاوت
سال‌ها قبل از اینکه اینجا خانقاه ظهیرالدوله شود گورستان قدیمی محله امامزاده قاسم(ع) بود. بعد از فوت ظهیرالدوله در سال ۱۳۰۳، او را در همین باغ در محلی که ظهیرالدوله همیشه زیر درختی می‌نشسته، به خاک سپردند و بعد از آن اینجا آرامستان ظهیرالدوله نامیده شد و بسیاری از بزرگان ادب و هنر و سیاست وصیت کردند در این گورستان به خاک سپرده شوند. نخستین کسی که بعد از ظهیرالدوله به خاک سپرده شد «ایرج میرزا» شاعر معاصرش بود.
سنگ قبرهای این آرامستان به تناسب شغل و شخصیت و جایگاه ادبی و هنری و سیاسی فرد متوفی طراحی و ساخته شدند. اشعار هم جای تأمل دارد. «صفاءالدین تبرائیان» در کتاب «چهره‌هایی در خاک» آورده است: «مساحت گورستان ظهیرالدوله حدود ۲هزار و ۵۰۰مترمربع است. حال آنکه پیشتر در زمانه‌ای هزارمتر و هنگام تکوین کمتر از این هم بوده است و به مرور زمانبر مساحت آن افزوده شد.» تبرائیان تعداد در خاک خفتگان این آرامستان را ۵۸۱ نفر ذکر کرده است. مزار علی خان ظهیرالدوله، دختر و دامادش کنار هم است. «فرشته حاجب» و «ناصرقلی»، نوه‌های ظهیرالدوله نیز در همین گورستان مدفونند.
تاریخ معاصر اینجا خفته است
با قدم زدن در آرامگاه ظهیرالدوله تاریخ ادب و هنر و سیاست صدسال اخیر ایران پیش چشم مرور می‌شود؛ دنیایی است برای خودش. از «ملک‌الشعرای بهار» شاعر پرآوازه تا «لقمان ادهم» پزشک برجسته‌ای که بیمارستان لقمان را بنا کرد. آن سوتر «روح‌الله‌خالقی» هنرمند موسیقیدان رخ در نقاب خاک کشیده و نوای سرود «ای ایران،ای مرز پرگهر» را تداعی می‌کند. قبرستان، همیشه آرام و ساکت است و درختان کهنسال سایه خود را سخاوتمندانه بر سنگ قبرهای شکسته و خاک گرفته پهن کرده‌اند. روی سنگ قبر شاعران اشعار سروده خودشان حک شده. دفن مردگان بین سال‌های ۴۰ تا ۵۰ با اجازه‌نامه و آن هم به‌صورت محدود انجام می‌شد. آخرین تدفین در آرامگاه ظهیرالدوله سال ۱۳۵۹ انجام شد.
ملک‌الشعرای بهار، محمدحسین لقمان ادهم معروف به لقمان‌الدوله، محمدحسن رهی معیری از غزل‌سرایان معاصر، فروغ فرخزاد شاعر، روح‌الله خالقی آهنگساز، قمرالملوک وزیری، سرتیپ حیدرقلی پسیان از بنیانگذاران ارتش نوین در ایران و ابوالحسن صبا موسیقیدان فقط شماری از بزرگان آرمیده در این آرامستان هستند.
در همین نزدیکی
برای بازدید از این آرامستان باید از میدان قدس به خیابان دربند بروید. اگر اهل پیاده‌روی هستید از میدان قدس تا کوچه ظهیرالدوله حدود نیم ساعت طول می‌کشد. روزهایی پنجشنبه ساعت ۱۰تا۱۲ بانوان و ساعت ۱۳ تا ۱۶ ویژه آقایان است. این آرامستان مالک خصوصی دارد، اما بازدید رایگان است.