همشهری آنلاین - مریم قاسمی : کنار همه این نشانه‌ها شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی از آیین‌های شیعی است که ریشه در فرهنگ ایرانی دارد. ایام شهادت امام حسین (ع) و یارانش و نزدیکی به اربعین حسینی فرصت مناسبی بود تا سراغ یکی از قدیمی‌ترین شبیه‌خوان‌های منطقه١٨ برویم که سال‌هاست با اجرای گروهی در هیئت چهارده معصوم (ع) وقایع کربلا را به تصویر می‌کشد. «حیدر داننده» ٦١ سال دارد و نزدیک به ٤ دهه است که هر سال در ایام محرم با شور و اشتیاق بیشتری نسبت به سال قبل تعزیه‌گردانی و نقش‌های مختلفی را اجرا می‌کند.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
اهل بیت(ع) اولین مقتل‌خوان‌ها بودند
از همان دوران کودکی، زمزمه و نجواهای عاشقانه به امام حسین (ع) و اهل بیتش با خون وسرشت ما عجین بود و همین باعث شد تا به این مسیر هدایت شوم. فکر می‌کنم سال ١٣٦٠ بود که تعدادی از جوان‌های اراکی مقیم مرکز برای ایام عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) هیئت چهارده معصوم (ع) را در محله یافت‌آباد راه‌اندازی کردند و از همان زمان تعزیه‌خوان‌های قدیمی این شهرستان که ساکن محله یافت‌آباد جنوبی شده بودند برای زنده نگه‌داشتن آیین عاشورا و رسم‌های عزاداری این شهرستان گروه تعزیه‌خوانی این هیئت را دایر کردند، چون آنها معتقد بودند که بیان واقعه جانسوز عاشورا و روایت آن در اشعار و آواهای معنوی تاثیر بالایی دارد.
حیدر داننده معتقد است اهل‌بیت(ع) مظلوم و اسیران آن حادثه بزرگ، اولین مقتل‌خوانان حماسه حسینی بودند که دیده‌ها و شنیده‌های خود را در مورد آن حادثه بیان کرده‌اند. تعزیه‌خوانی بر روی افکار و اعتقادات سنتی و مذهبی بیش از هر شکل دیگر از مناسک و شعارهای مذهبی موثر است. در واقع تعزیه‌خوان‌ها با به نمایش در آوردن وقایع کربلا احساسات مذهبی تماشاگران و عزاداران را در برابر این حادثه بزرگ زنده کرده و آن را جاودانه می‌کنند و چون این هنر توسط خود مردم با همان زبان، لهجه و اصطلاح‌های عزاداری اجرا می‌شود تاثیرگذارتر است.
همان‌طور که ما و گذشتگانمان از طریق دیدن تعزیه وقایع و شخصیت‌های حماسه کربلا را شناختیم، در آینده کودکانمان هم می‌توانند از همین طریق با شخصیت‌های مذهبی دین ما آشنا شوند؛ پس تعزیه جنبه آموزشی هم دارد. داننده تعزیه را نوعی عزاداری کردن برای ائمه اطهار (ع) می‌داند و می‌گوید: «مردم زمان اجرای تعزیه با قهرمانان تعزیه همراه می‌شوند و با همه وجود با حماسه‌سازان کربلا ارتباط برقرار می‌کنند و به آنها متوسل می‌شوند.»
فراز ونشیب‌های بقای هنر تعزیه
تعزیه‌خوان قدیمی منطقه۱۸ از مسائلی که با آن روبه‌رویند می‌گوید: «سال‌های گذشته برای برگزاری مراسم تعزیه، مشکلات بسیاری وجود داشت. نامناسب بودن محل برگزاری، شرایط آب‌وهوایی، کمبود امکانات رفاهی برای تعزیه‌خوان‌ها و عزاداران از جمله مسائلی بود که تعزیه‌خوان‌ها فقط به دلیل عشق به ابا عبدالله (ع) آنها را تحمل و هیچ‌وقت برنامه را تعطیل نکردند. آنها اول ماه محرم هر سال، دیوارهای هیئت را با پارچه‌های سیاهی که روی آن اشعار حسینی نوشته شده سیاه‌پوش می‌کنند و تلاششان براین است که باشکوه‌تر از سال‌های گذشته برنامه‌ها را اجرا کنند.»
حیدر داننده بیشتر توضیح می‌دهد: «قبلا در برخی از پرده‌های نمایش، شبیه‌خوان‌ها همراه با خواندن اشعار باید روی زمین می‌غلتیدند که با وجود سنگ و کلوخ‌ها کار بسیار دشواری بود و بیشتر وقت‌ها بدن آنها آسیب می‌دید. از طرف دیگر تماشاگران هم در شرایط نامناسب باید روی زمین می‌نشستند و تعزیه را تماشا می‌کردند و در دوران شیوع بحران کرونا حدود ٢ سال این برنامه تعطیل شده بود و قبل از آن هم به همت عزاداران حسینی مراسم تعزیه‌خوانی در ورزشگاه هشتم شهریور که تقریبا سالن مجهزی است چند دوره برگزار شده بود.»
او ادامه می‌دهد: «در اربعین امسال برای اجرای تعزیه در حسینیه چهارده معصوم (ع) واقع در خیابان شهید باقری محله یافت‌آباد برنامه‌ریزی کرده‌ایم. شبیه‌خوان‌های هیئت در روزهای تاسوعا و عاشورا که از قدیم تجربه برگزاری این مراسم را داشته و در این سال‌ها برای این کار تعلیم بیشتر دیده‌اند، کارشان را در محل تعیین‌شده شروع می‌کنند و مردان و زنان محله‌های مختلف منطقه هم به تماشای مراسم شبیه‌خوانی می‌ایستند. شاید باورتان نشود بیش از ٤٠٠ نفر در این مراسم حضور می‌یابند.»
شعر و موسیقی در شبیه‌خوانی باید سنجیده باشد
داننده درباره موسیقی به کارگرفته شده در تعزیه این‌گونه توضیح می‌دهد: «متن تعزیه یا تعزیه‌نامه، بیشتر به‌صورت شعر و آهنگ آن عامیانه است، بنابراین موسیقی در اجرای تعزیه، جایگاه مهمی دارد. ابیات هرکدام از شخصیت‌های نمایش با یک ساز همراه می‌شود؛ شیپور، نی، قره‌نی، طبل، دهل، کرنا و سنج ازجمله این سازها هستند. معمولا از شیپور یا کرنا برای اعلام برپایی تعزیه و یا جنگ نمایشی سپاهیان، نی که امروزه بیشتر از قره‌نی استفاده می‌شود برای سوزناکتر کردن لحظههای احساسی از جمله لحظههای وداع و بی‌کسی و کنار آنها سنج و طبل استفاده می‌شود. متاسفانه این‌روزها شاهدیم که با استفاده از ابزار و آلات جدید موسیقی جنبه سنتی و قدیمی این مراسم در حال از بین رفتن است. این وسایل جدید نه‌تنها تاثیری در زیبایی این آیین ندارد، بلکه برای شهروندان ایجاد مزاحمت می‌کند. امام حسین (ع) از کودکان و زندگی‌اش گذشت تا با قیامش، اسلام ناب محمدی را زنده کند و ما هم به‌عنوان یک مسلمان شیعه باید ادامه‌دهنده این نهضت باشیم. در حقیقت سلیقه‌ها را باید کنار بگذاریم و درباره هرکاری که به‌منظور انتقال پیام عاشورا انجام می‌دهیم تحقیق کنیم. عزاداری‌ها باید به اهداف امام حسین (ع) نزدیک باشد.»
شبیه‌خوانانی در نقش اولیا و اشقیا
چگونگی آغاز تعزیه هم رسم و رسوم خاص خود را دارد. حیدر داننده در این باره می‌گوید: «همین که عده‌ای تماشاگر جمع شدند شبیه‌خوانی که از شخصیت‌های شناختهشدهتر نمایش است، ابیاتی را می‌خواند. مثلا شمر در آغاز کار درحالی‌که با گام‌هایی بلند و تند، دور صحنه نمایش را میپیماید، اشعاری هم با صدای بلند می‌خواند. به‌طورکلی، شبیه‌خوانان به ٢دسته تقسیم می‌شوند. دسته نخست نقش یاری‌دهندگان دین را اجرا می‌کنند. این گروه، ابیاتشان را به آرامی و مظلومانه و به‌صورت موزون و خطابه بیان می‌کنند و لباس سبز یا سیاه بر تن دارند. دسته دیگر کسانی هستند که نقش اشقیا و دینستیزان را بازی می‌کنند. اشقیاخوان‌ها سخنانشان ناموزون و معمولی بر زبان می‌آورند و در برخی از پرده‌ها لباس سرخ‌رنگ می‌پوشند.»
داننده ادامه می‌دهد: «تعزیه‌خوان‌ها هر روز یکی از وقایع کربلا را نشان داده و شبیه‌خوانی مربوط به آن را نمایش می‌دهند. آنها در سوال و جواب‌ها تناسب آوایی را رعایت می‌کنند؛ مثلا اگر فردی که در نقش امام حسین (ع) است سوالی را با شور و حال خاصی بپرسد، گوینده نقش عباس (ع) هم با همان آهنگ پاسخ او را می‌دهد. البته مخالف‌خوان‌ها و اشقیاخوان‌ها، شعرها را با صدای بلند و بدون تحریر می‌خوانند و حالتی پرخاشگرانه دارند.»
آن طور که کارگردان باسابقه تعزیه‌گردانی می‌گوید، تعزیه‌نامه یا همان نسخه به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین متن‌های شبیه‌خوانی در اختیار تعزیه‌خوانان قرار دارد و شبیه‌خوان‌ها مطلب مربوط به نقش خود را معمولا به هنگام اجرا از روی این تکه‌کاغذ که در آنها مصراع‌های آخر نقش طرف مقابل یا اولین مصرع از ادامه نقش خود را که یادداشت شده اجرا می‌کنند.
سخت‌ترین و غمگین‌ترین پرده از ارادت به اهل بیت(ع)
در بین پرده‌ها اجرای پرده امان‌نامه شمر به حضرت ابوالفضل (ع) از همه دشوارتر است. چون حتی در نمایش، کسی که در نقش شمر بازی می‌کند و می‌خواهد امان‌نامه را به حضرت ابوالفضل (ع) اعلام کند در برابر این مقام خجل و شرمگین است و بار معنایی این پرده به حدی است که بازیگر توان روبه‌رو شدن با حضرت ابوالفضل (ع) را ندارد. داننده می‌گوید: «در این متن شمر با وعده از حضرت ابوالفضل (ع) می‌خواهد که امام حسین (ع) را رها کند و به‌دسته او بپیوندد، اما ایشان در ابیاتی خطاب به شمر می‌گوید که من یک تار موی امام (ع) را به ملک‌نشینی نخواهم داد. البته پرده توبه حر و بخشش او توسط حضرت زینب (س) هم از دیگر پرده‌هایی است که برای تعزیه‌خوان‌ها سخت است. همچنین وداع علی اکبر (ع) از خواهرانش رقیه و سکینه، وداع حضرت ابوالفضل (ع) در آغوش برادرش و وداع امام حسین از اهل‌بیت (ع) هم پرده‌های تاثیرگذاری است.»
رونق هنر اصیل ایرانی در محله‌ها
هنر تعزیه در طول زمان تغییرات بسیاری داشته، اما هنوز هم جزو اصیل‌ترین هنرهای ایرانی و اسلامی مردم است که در همه‌جای کشور ایران طرفداران بسیاری دارد و با هدف زنده نگه داشتن قیام امام حسین (ع) هر سال رونق بیشتری می‌گیرد. البته نسخه‌های اشعار این نمایش مذهبی در شهرهای مختلف به دلیل تفاوت گویش‌ها، کمی متفاوت است.
از داننده که جز بازیگری و ایفای نقش‌های مختلف، کارگردان باسابقه تعزیه است درباره گروه تعزیه‌خوانی حسینیه چهارده معصوم (ع) در ماه صفر و اربعین سوال می‌کنیم و او می‌گوید: «در تعزیه‌خوانی امسال «حجت مرجانی» در نقش امام حسین (ع)، «مهدی خوبان» در نقش حضرت ابوالفضل (ع)، «اکبر خوبان» در نقش حضرت علی‌اکبر (ع)، «ابوالفضل خوبان» در نقش حضرت قاسم (ع)، «سجاد مرجانی» در نقش حضرت زینب (س)، «حسن فدایی» در نقش حر و کودک خردسال «امیرعباس محمدی» در نقش حضرت رقیه (س) حضور داشتند. اسامی افرادی هم که در نقش اشقیا بازی می‌کنند به این ترتیب است : «عبدالله قادری» در نقش شمر، «مراد فدایی» در نقش عمر سعد و «میثم سلطانی» در نقش ازرق که در اربعین امسال در حسینیه چهارده معصوم (ع) با اجرای تعزیه ارادت و محبت خود را به ائمه اطهار (ع) نشان می‌دهند. شاید برایتان جالب باشد که در آیین تعزیه‌خوانی اجر و ثواب برای هر دو گروه اولیاء و اشقیای الهی یکسان است.»
به گفته او، برای پرباری بیشتر نمایش هرچند سال یک بار کودکانی که نقش فرزندان ابا اعبدالله (ع) و اصحابش را دارند، تغییر می‌کنند.
تلاش برای حفظ میراث معنوی ایرانیان
بهمن ماه سال ٨٧ نمایش تعزیه به‌عنوان آیین مذهبی قدیمی در فهرست میراث معنوی ایران ثبت ملی شد. با ثبت این اثر ملی، انتظار می‌رفت هنر تعزیه جدی‌تر در جامعه مطرح شود و به‌عنوان یکی از اولویت‌های مذهبی و هنر ایرانی مورد توجه قرار گیرد، اما هنوز بعد از گذشت ١٤سال از آن روز اقدام موثری برای گسترش و حتی حفظ و پیشگیری از فراموشی این آیین انجام نشده است. طبق پژوهش‌های سازمان میراث فرهنگی کشور، حدود ٦٠ نوع تعزیه در نواحی مختلف ایران برگزار می‌شود.