همشهری آنلاین - سروش جنابی : ضرورت توجه به دو موضوع آموزش‌های عمومی و ساخت پناهگاه در پی افزایش نامتعارف تلفات حملات هوایی و به‌ویژه هشدارهای مأموران امدادی که سر صحنه انفجارها حاضر می‌شدند، صورت گرفت. انعکاس ابراز نگرانی مأموران امدادی در مطبوعات آن سال‌ها در حالی که حدود ۶ ماه از اوج‌گیری بمباران و موشکباران شهرها می‌گذشت، قابل توجه است. خرداد ۱۳۶۴ مسئولان اورژانس تهران از مردم خواستند در اطراف محل اصابت بمب جمع نشوند. به نوشته روزنامه اطلاعات در ۲۳ خرداد ۱۳۶۴، با اینکه اعلام شده بود آمبولانس‌ها بعد از گذشت ۷ دقیقه، به هر جای تهران که موشک خورده باشد می‌رسند، ازدحام و تجمع مردم موجب می‌شد که آمبولانس‌ها تقریباً نیم ساعت در ترافیک بمانند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
در همین حال، آتش‌نشانی از حضور مردم هنگام وضعیت قرمز در کوچه‌ها و معابر اظهار نگرانی کرد. حضور مردم و تجمع آنها در معابر علاوه بر آنکه امدادرسانی را دچار مشکل می‌کرد یا به تعویق می انداخت، باعث می‌شد به بسیاری از آنها در معرض برخورد ترکش و... قرار گیرند. یکی از مأموران آتش‌نشانی در این باره گفته بود: «انفجار یکی از موشک‌ها ۱۹ ماشین را که در کنار کوچه پارک بود، آتش زد و منفجر کرد. عده‌ای از مردم بعد از شنیدن صدای آژیر قرمز به جای رفتن به پناهگاه یا ماندن در خانه، به کوچه آمدند. پرتاب شدن ترکش راکت یا تکه‌پاره‌های ماشین‌ها یا خرده‌شیشه‌های شکسته خانه‌ها تعداد زیادی از آنها را شهید یا زخمی کرد، اما خانه‌های آنها سالم مانده بود و اگر در خانه می‌ماندند برایشان اتفاقی نمی افتاد». یکی از مسئولان آتش‌نشانی به دنبال این اتفاق توصیه کرد: «اگر مردم به پناهگاه امن دسترسی ندارند، می‌توانند از فضای زیر پله‌ها که نسبت به بقیه قسمت‌های خانه محکم‌تر است استفاده کنند. در همین بمباران یکی از آپارتمان‌ها که کاملاً خراب شده بود، راه‌پله‌اش سالم مانده بود» (کیهان، ۱۳ خرداد ۱۳۶۴)
تشکیل ستاد مقابله با حمله‌های هوایی
اگرچه حجت‌الاسلام محمدعلی رحمانی، مسئول وقت بسیج سپاه پاسداران، در یک مصاحبه مطبوعاتی با روزنامه کیهان در ۱۹ خرداد ۱۳۶۴ با توضیح برنامه‌های بسیج برای مقابله با حمله هوایی به شهرها، گفته بود: «برای آموزش محافظت و جلوگیری از اثرات بمب‌های شیمیایی، بسیج کتابچه آموزشی درست کرده است. همچنین از نیروهای بسیج خواسته‌ایم پناهگاه بسازند و برای آموزش روش پناه گرفتن و ساختن پناهگاه‌های ساده هم طرح‌هایی آماده کرده‌ایم که به‌زودی به مردم ارائه می‌دهیم»، اما برنامه هماهنگ و همه‌جانبه‌ای برای این امر پیش‌بینی نشده بود.
مصاحبه رادیو و تلویزیونی حجت‌الاسلام رحمانی در سال آینده یعنی سال ۱۳۶۵ مبنی بر تشکیل «ستاد مقابله با حمله‌های هوایی» در نهاد نخست‌وزیری که کار اصلی آن راهنمایی مردم در مقابله با حمله‌های هوایی عنوان شده بود، از درک ضرورت اجرای طرح‌های پیشگیرانه منسجم خبر می‌داد که پیش از این به صورت پراکنده و جزیره‌ای از سوی نهادهای مختلف پیگیری و گاه اجرا شده بود.
او همچنین در این مصاحبه گفت:«ما باید در سراسر میهن اسلامی و شهرهایی که مورد هجوم هواپیماهای رژیم بعثی صهیونیستی عراق هستند، سنگر بسازیم. البته در گذشته اقداماتی صورت گرفته که این اقدامات به دلیل گسترش حمله‌های هوایی باید افزایش یابد. برای این کار، از آغاز حمله‌های دشمن به شهرهای کشورمان، پایگاه‌ها و مراکز بسیج مستضعفین به‌حالت آماده‌باش درآمده و به انجام وظیفه در این زمینه پرداخته‌اند. این وظایف شامل کمک به نیروهای انتظامی و حفاظتی، کمک‌رسانی و امداد و آموزش به مردم بوده است. در حال حاضر، نیروهای انتظامی و حفاظتی در بیش از ۷۰۰ ناحیه مقاومت و ۵۰۰۰ پایگاه مقاومت بسیج آماده‌اند تا هنگام بمباران هوایی شهرها، از جان و مال مردم حفاظت کنند.»
ساخت پناهگاه‌ها نباید متوقف شود
میرحسین موسوی، نخست وزیر وقت، ۲ اسفند ۱۳۹۵ در دیدار با ائمه جماعات استان تهران درباره ساخت پناهگاه و لزوم مجهز شدن در مقابل حملات دشمن چنین گفت: «حمله به شهرها به توصیه منافقین شروع شد و بزرگ‌ترین سلاحی بود که ابرقدرت‌ها در اختیار صدام گذاشته بودند. اما بعد از راهپیمایی ۲۲ بهمن و بسیج عمومی ملت ما برای ساختن پناهگاه، متوجه شدند که این حمله‌ها اثر معکوس داشته و بیشتر باعث بسیج عمومی علیه دشمن شده است. با توقف حمله به شهرها، بسیج عمومی برای ساخت پناهگاه‌ها نباید متوقف شود؛ زیرا این نیز یکی از امور دفاعی ضروری است و مانند داشتن ضدهوایی و سلاح‌های پیچیده با توجه به هزینه و وابستگی کمتر و قدرت بازدارندگی بیشتر، لازم و کاراست. به همین دلیل در دولت تصمیم گرفته شد همه ساله، حتی در زمان صلح، سهمی از مصالح ساختمانی صرف ساختن پناهگاه و سنگر شود». (روزشمار جنگ ایران و عراق، ج ۴۶، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۸)
آغاز گسترده آموزش و ساخت پناهگاه
صبح روز ۲ اسفند، یکی از مسئولان واحد بسیج مستضعفین سپاه پاسداران در باره دهه آموزش و بسیج عمومی برای مقابله با بمباران‌های هوایی به خبرنگار روزنامه اطلاعات گفت: «کار آموزش و ساخت پناهگاه در شهرها از امروز به طور گسترده‌ای شروع شد. مسئله آموزش در مساجد، ادارات، مراکز آموزشی و حتی بین دو نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء در مساجد ادامه دارد و ترتیبی اتخاذ شده تا کلیه خانواده‌ها جزوات آموزشی واحد بسیج سپاه را در اختیار داشته باشند. به همین منظور، چاپ جزوات ادامه دارد و مردم می‌توانند برای دریافت آن به نواحی و پایگاه‌های مقاومت بسیج سپاه مراجعه نمایند». (روزنامه اطلاعات، ۲ اسفند ۱۳۶۵)
این مقام مسئول افزود: «ستاد مرکزی امور پیگیری ساخت پناهگاه در شورای شهر تهران متشکل از شهردار تهران، مسئول واحد بسیج سپاه استان تهران، نماینده جامعه روحانیت تهران و جهاد سازندگی استان و سایر مسئولین است و وظایف آن نیز بین سایرین تفکیک شده و در تهران ۱۵۰۰ مغازه و مصالح فروشی، مصالح مورد نیاز را با هماهنگی مسئولین ذیربط در اختیار مردم قرار می‌دهند». او درباره جانمایی پناهگاه نیز گفت: «با توجه به اینکه نیروهای بسیج از مناطق و محلات شناخت خاص دارند، نسبت به تعیین مکان‌های ساخت پناهگاه نظارت می‌کنند و از امروز در سطح گسترده‌ای، شناسایی مراکز و نقاطی که احتیاج به پناهگاه عمومی دارد، آغاز شده است و نیروهای بسیج در ساختن پناهگاه‌های خانوادگی نیز فعال شده‌اند». (همان)
گزارش روزنامه کیهان در اول اسفند ۱۳۶۵ حاکی از آن بود که ساخت پناهگاه در مدارس و همچنین در سراسر کشور و به‌ویژه در تهران همچنان ادامه داشت. در ۱۶ منطقه تهران در حیاط مدرسه‌ها کانال‌های بزرگی کندند و دیوارها و سقف کانال‌ها را بتن‌ریزی کردند. در روزنامه‌های کثیرالانتشار نیز فرم مخصوص درخواست مجوز ساخت پناهگاه از شهرداری چاپ شد که در آن، شهروندان در محلی که کروکی آن را می‌کشیدند و مشخص می‌کردند، می‌توانستند مجوز ساخت پناهگاه بگیرند.