و اغلب به روایت وقایع عاشورا و حواشی آن می‌پردازد اما نوعی خاص از تعزیه خوانی ویژه زنان از دیرباز در گیلان بوده که هنوز هم گاهی اجرا می‌شود.
به گزارش خبرنگار مهر در رشت، در گیلان و اغلب نقاط کشور تعزیه خوانی در روزهای سوگواری حضرت امام حسین (ع) در ماه محرم و نیز در برخی از ماه‌های دیگر برگزار می‌شود اما در گیلان به ویژه در روستاها دو ماه آخر تابستان و فصل پایان کار و فعالیت‌های زراعی هنگام رواج تعزیه خوانی است.
در استان گیلان علاوه بر مجالس عمومی تعزیه خوانی مجالس خاص زنانه هم وجود دارد که و هنوز هم گاهی اوقات اجرا می‌شود. در این تغزیه زنان مانند تعزیه خوانان مرد از لباس و ابزار و وسایل رزمی استفاده می‌کنند.
این مجالس معمولاً در خانه ها و در محیط‌های بسته برگزار می‌شود و تنها زنان مجاز به شرکت در آن هستند اما از حیث نحوه اجرا تفاوتی با تعزیه‌های مردانه ندارند جز آنکه توسط زنان اجرا می‌شوند.
این تعزیه به لحاظ اینکه توسط زنان اجرا می‌شود به مراتب بسیار سوزناکتر است. در این نوع تعزیه به آتش کشیدن خیمه‌ها، آزاری که زنان و دختران و همسران همراهان کربلا دیدند بسیار عینی‌تر به تصویر کشیده می‌شود.
تعزیه زینب (س)، حضرت رقیه (س)، حضرت سکینه (س)، مادر علی اکبر (ع)، تعزیه مادر حنظله تازه داما شهید کربلا، تعزیه همسر خولی، طفلان مسلم، کاروان کربلا و ... از جمله معروفترین تعزیه‌های زنان هستند.
یکی از نقاط قابل توجه در این نوع تعزیه اجرای آن به زبان گیلکی است به نحوی که بخش‌های عمده‌ای از آن گیلکی یا ترکی روایت می‌شود و همین امر حاضران را بیش از پیش تحت تاثیر قرار می‌دهد.
در مجموع در گیلان تعزیه نامه‌ها یا نسخه‌های تعزیه به زبان فارسی است اما در برخی قسمتهای آن بیت‌هایی هم به زبان گیلکی آمده است در قسمت غرب استان گیلان تعزیه نامه‌ها یا نسخه‌های ترکی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و به طور کلی در قسمت غرب و حوزه تالش تعزیه خوانی به نسبت سایر قسمتهای گیلان رواج کمتری دارد.
تعزیه جان عزاداری‌های گیلانی‌هاست
تعزیه در استان گیلان جایگاه خاصی دارد به گونه‌ای که سیل اشک و آه است که درآن شنیده می‌شود و اغلب حاضران با شنیدن اشعار و ابیات تعزیه بر سر و سینه می‌زنند.
مراسم سوگواری دهه اول ماه محرم با روضه خوانی در مساجد تا آخر ماه ادامه پیدا می‌کند و تعزیه خوان‌ها نیز در این مدت در روستاها و شهرهای مختلف کارشان را پی می‌گیرند.
ماه صفر نیز از این جهت در واقع دنباله ماه محرم است و مجالس عزاداری کم و بیش تا روز بیست و هشتم صفر روز وفات پیامبر اعظم (ص) و شهادت حضرت امام حسن(ع) در مساجد برپاست.
تعزیه خوانی در گیلان از جهت روش و شیوه اجرا و نوع تعزیه نامه تحت تأثیر قزوین است و در شهرهای گیلان، تعزیه خوان‌ها محلی و گروه‌های تعزیه خوان گیلان تا شهرها و روستاهای جلگه‌ای مازندران هم می‌روند.
در قسمتهای کوهستانی تعزیه‌های ایام محرم اغلب توسط افراد محلی خوانده می‌شود و در غیر ماه محرم گروه‌های تعزیه خوان طالقانی و قزوینی هم به این حدود می‌آیند.
در گیلان مکان خاصی که به منظور خواندن تعزیه ساخته شده باشد وجود ندارد و فضای باز جلوی مسجدها را تکیه می‌نامند و مجالس تعزیه در آنجا برگزار می‌شود، تکیه " سردار معتمد در سنگر و تکیه چارده از تکیه‌های مشهور در استان گیلان است.
سابقاً در جاهایی که چند تکیه وجود داشت گاهی یک تعزیه را چند قسمت می‌کردند و هر قسمت را در یک تکیه اجرا می‌کردند و مردم هم دنبال تعزیه خوان‌ها از یک تکیه به تکیه دیگر می‌رفتند تا بقیه تعزیه را تماشا کنند.
در لاهیجان که هشت تکیه داشت این شکل تعزیه خوانی از قدیم معمول بود اما تعزیه خوانی به شکل متحرک آنطور که در شهرهای مرکزی ایران رواج داشته و صحنه‌های مختلف و متعدد یک مجلس تعزیه به صورت عبوری خوانده می‌شود در گیلان معمول نبوده است.
مجلس تعزیه خوانی معمولاً یک یا چند بانی دارد، بانی ممکن است هر ساله ثابت باشد و یا اینکه بر حسب مورد کسی یا کسانی بانی شوند و مخارج برگزاری تعزیه را بپردازند.
مجالس تعزیه دهه اول ماه محرم در شهرها همیشه بانی‌های ثابت داشته که در قدیم معمولاً مالکان و بازرگانان بانیان این مجالس بوده‌اند.
دور زدن و پول جمع کردن در تعزیه‌هایی که بانی دارند معمول نیست و به طور کلی در تعزیه خوانی گذشته گیلان وجود نداشته است اما از حدود 20 تا 30 سال پیش به این طرف این شیوه که توسط گروه‌های تعزیه خوان غیر بومی و در فصولی غیر از ایام محرم عمل می‌شد در میان گیلانی‌ها نیز معمول شده است.
تا زمانیکه مالکان و بازرگانان بانی تعزیه خوانی بودند اثاث و لوازم این نمایش مذهبی را هم خودشان تهیه می‌کردند اما در فرایند تغییرات اجتماعی دو سه دهه گذشته به تدریج این امر بر عهده قشرهای دیگر جامعه قرار گرفت و گروه‌های تعزیه خوان مجبور شدند خود وسایل و لوازم کارشان را فراهم کنند که تغییر در شیوه پرداخت مزد و رواج دور زدن نیز همین روند را طی کرده است.
صاحبان نقش‌ها در یک گروه تعزیه خوانی مثل هر جای دیگر عبارتند از امام خوان، زنانه خوان، شهادت خوان، علی اکبر خوان، شمر خوان و وردست مخالف یا تخت خوان بچه ها تا حدود دوازده سیزده سالگی بچه خوان به شمار می روند.
از آن پس اگر صدای خوشی داشته باشند علی اکبر خوان و سپس شهادت خوان و در سنین بالا امام خوان می‌شوند در غیر این صورت بچه خوان وردست مخالف خوان می‌شود و پس از آن اگر صدای پرطنین خشن و پرهیجان و رسائی داشته باشد شمر خوان وگرنه تخت خوان می‌شود که در نقش یزید ابن سعد و غیره ظاهر می‌شود.
سرپرست گروه تعزیه خوان میرزا نامیده می‌شود و باید از تعزیه خوانان با تجربه و کارآزموده باشد میرزا تعزیه گردان هم هست و نقش افراد را او تعیین می‌کند و قرار و مدار دستمزد هم با اوست.
میرزا معمولاً گروه معینی همراه خود دارد و اگر نسخه خوان یا ایفاگر نقشی را کم داشته باشد پیش از شروع برنامه تعزیه در تدارک یافتن و جبران کمبودها و تکمیل افراد گروه بر می آید بستن قرار داد برای برگزاری مجالس و تنظیم برنامه ها از وظایف میرزا است.
تقسیم پولی که بنا به قرارداد به گروه داده می‌شود و یا از طریق دور زدن حاصل می‌شود قرار مشخصی دارد که به بنچه مرسوم است و بر مبنای قرآن ریال است.
به دین ترتیب هر نسخه خوان بنا به قراری که با میرزا و سپس شهادت خوان و شمر خوان و کمترین سهم از آن بچه خوان است در صورتی که اگر بچه خوان به ویژه صدای خوبی داشته باشد موجب ارج و اعتبار گروه می‌شود.
بچه خوان شمشیر تعزیه خوان است و اگر سهم کم می‌برد به خاطر این است که مسؤلیتی در اداره زندگی ندارند البته برخی تعزیه خوانان خوب ممکن است خارج از این قرار بنچه با مقدار پول ثابتی قرار داد ببندند.
گروه‌های تعزیه خوان زنانه هم چنین قرارهایی برای پرداخت مزد داشته‌اند گروه‌های زنانه گاهی برای مجلس خودشان قبض و به اصطلاح یارمه می‌فروختند.
در روزهای دهه اول ماه محرم تعزیه‌های معینی اجرا می شود که ترتیب آنها تقریباً متناسب با ترتیب زمانی وقایع قبل از عاشورا است مانند مسلم، طفلان، حر، علی اکبر و قاسم است.
روز تاسوعا در همه جا مجلس شهادت حضرت عباس(ع) را می‌خوانند و عاشورا هم ویژه تعزیه حضرت امام حسین(ع) است در غیر از ماه محرم مجالس بر حسب نظر و یا نذر بانیان و مجریان آن اجرا می‌شود جزء در روز بیست و یکم ماه رمضان که اگر در جایی تعزیه خوانی داشته باشند حتماً مجلس شهادت حضرت علی(ع) خواهد بود.
تعزیه شاهزاده ابراهیم (ع) و سید جمال الدین اشرف( ع) در گیلان رایج است
در گیلان علاوه بر تعزیه هایی که در سایر نقاط ایران اجرا می شود چند تعزیه خاص همچون مجلس تعزیه حضرت شاهزاده ابراهیم که بقعه و بارگاهش در قسمتهای کوهستانی شفت قرار دارد و مجلس تعزیه حضرت سید جمال الدین اشرف که مزارش در آستانه اشرفیه مهمترین زیارتگاه مردم گیلان است،نیز اجرا می‌شود.
مجلس تعزیه حضرت سید جمال الدین اشرف تشریفات و مقدمات بسیار لازم دارد و در حدود صد نفر تعزیه خوان و سیاهی لشکر می‌خواهد.