همشهری آنلاین_راحله عبدالحسینی: تعزیه‌خوان‌ها از اطراف می‌آمدند تا مراسم تعزیه را در تکیه‌های قدیمی و حسینیه‌های شمیران برپا کنند. اهالی هم از دور و نزدیک برای تماشای نمایش تعزیه می‌آمدند و روایت کربلا را از دل شعرهای تعزیه‌خوانان می‌شنیدند و به یاد مظلومیت اباعبدالله‌الحسین(ع) و یارانش اشکی می‌ریختند و استخوانی سبک می‌کردند. درباره رسم و رسوم آیین تعزیه در شمیران پای صحبت «داریوش شهبازی» نویسنده و پژوهشگر تهران نشسته‌ایم.
«تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی همان‌طور که از نامش برمی‌آید، نمایش سوگواری و عزاداری و شبیه‌خوانی حادثه حزن‌آور کربلاست.» این تعریف مختصری است که شهبازی، نویسنده و پژوهشگر تهران درباره تعزیه مطرح می‌کند و ادامه صحبتش را با پیشینه تعزیه در ایران پی می‌گیرد: «تعزیه ساخته هنری و نمایشی شیعیان ایرانی است. اگر بخواهیم به ریشه نمایش آیینی دست پیدا کنیم، خواهیم یافت که در تاریخ ایرانیان مراسم سوگ سیاوش را نیز داریم که چندهزار ساله است یا آیین‌های دیگری که ایرانیان به آن پایبند بودند. حتی مراسمی پیش از تاریخ که مربوط به دوران مهرپرستی و دوران مغ‌ها می‌شود.
ایرانیان سابقه اجرای نمایش‌های آیینی داشتند. اما هنر نمایش تعزیه ساخته فکر هنری و تجسمی ایرانیان شیعه است. نمونه‌های دیگری هم برای اثبات این ادعا داریم. اگر در لباس تعزیه‌گردان‌ها دقت کنیم خواهیم دید که پوتین یا کمربند دارند. در صورتی که در لباس اعراب پاپوش‌های دیگری استفاده می‌شد و به جای کمربند از شال استفاده می‌کردند. دلایل زیادی هست که اثبات می‌کند که تمام آیین نمایش مذهبی و آیینی تعزیه آفریده ذهن هنری ایرانیان است.» شهبازی نگاهی به تاریخ تعزیه در ایران دارد و می‌گوید: «پیشینه تعزیه در ایران به دوران آل بویه برمی‌گردد. این حکومت شیعه بود و در آن دوران تعزیه وجود داشت.
بعد از آن یکی از مراسمی که دوران صفویه اوج گرفت، مراسم تعزیه بود. بعد از آن هم در دوران قاجار تعزیه برگزار می‌شد. فتحعلیشاه به اجرای تعزیه علاقه داشت. محمدشاه هم این مراسم را به‌خصوص در دوران صدارت حاج میرزا آقاسی که تکیه دولت را در بازار عباس‌آباد تهران ساخت برگزار می‌کرد. اما بیشترین دوره‌ای که در زمان قاجار به مراسم تعزیه اهمیت داده شد در دوران ناصری بود.»
- لباس تعزیه‌خوان‌ها
شهبازی درباره لباس تعزیه‌خوان‌ها مختصری توضیح می‌دهد: «چکمه قرمز معرف شمر است. لباس‌ها و پارچه‌های پرزرق و برق برای قاتلان و دشمنان امام حسین(ع) استفاده می‌شود. جامه بلند سبز معرف امام(ع) و جامه سیاه هم معرف زنان در تعزیه‌خوانی است.»
- موسیقی نمایش تعزیه
«موسیقی غم‌انگیز تعزیه‌خوانی در دستگاه ماهور و همایون نواخته می‌شود. در دوران ناصری هم مارش‌های نظامی هم وارد موسیقی تعزیه شد.» شهبازی به نکته دیگری می‌پردازد: «تم موسیقی و متن و مجالس به‌صورت شفاهی انتقال پیدا می‌کرد.» در دوران پهلوی اول تعزیه‌خوانی ممنوع شد. اما در دوره پهلوی دوم رونق خود را بازیافت.
- برگزاری مراسم تعزیه در صحن امامزاده‌های شمیران
«اصولاً سادات در روستاهای شمیران سابقه سکونت طولانی دارند؛ چه در قصران داخل و چه قصران خارج. در روستاهای قصران داخل از جمله میگون، اوشان، فشم، نیکنام ده و برگ جهان، حسینیه‌های قدیمی وجود دارد که از گذشته اهالی مراسم تعزیه را برگزار می‌کردند. در مورد قصران خارج، یعنی دامنه جنوبی توچال همین شمیرانی که می‌شناسیم، در صحن امامزاده اسماعیل(ع) چیذر، امامزاده صالح(ع) تجریش، امامزاده صالح(ع) فره زاد، امامزاده قاسم(ع)، امامزاده اسماعیل(ع) زرگنده و تکیه‌های قدیمی مثل دزاشیب، تکیه حصار بوعلی و تکیه نیاوران، تکیه دربند، تکیه اراج، تکیه سوهانک، تکیه اوین و تکیه درکه مراسم تعزیه‌خوانی برگزار می‌شد.
- دعوت تعزیه‌خوان‌ها به شمیران
تعزیه‌خوانی و تعزیه‌گردانی کار ساده‌ای نبود. برای اینکه مراسم تعزیه خوب اجرا شود از تعزیه گردان‌های معروف برای برگزاری مراسم در شمیران دعوت می‌کردند. شهبازی می‌گوید: «طالقان، کاشان، قم، مازندران و تفرش تعزیه‌خوان‌های معروفی داشت که در مراسم بزرگ دولتی هم از آنان دعوت می‌شد. تعزیه‌خوان‌ها را از نقاط مختلف کشور یا اطراف تهران به شمیران دعوت می‌کردند. مردم در گذشته سواد نداشتند.
اجرای تعزیه و تعزیه‌خوانی نیاز داشت که اشعار را بخوانی و حفظ کنی و روحیه اجرای آن در جمع را داشته‌باشی. بیشتر تعزیه‌خوان‌ها صدای خوشی هم داشتند. تعزیه‌خوانی یک هنر بود که باید هم باسواد بودی و هم موسیقی را می‌شناختی. مدیریت تعزیه یک گام از تعزیه‌خوانی هم بالاتر است. مدیریت تعزیه را اگر با هنر امروز مقایسه کنیم می‌شود گفت کارگردان. در دورانی که اوج تعزیه‌خوانی بود، کسانی که کارگردانی تعزیه می‌کردند شاعر و ادیب بودند و مقتل می‌نوشتند.» «عباس صالحی» از قدیمی‌های محله تجریش می‌گوید: «تعزیه‌خوان‌ها از اطراف تهران مثل شهریار، ساوه یا شهرری در ایام محرم به شمیران می‌آمدند و اجرای مراسم تعزیه را برعهده داشتند.»
- محل اجرای تعزیه در شمیران
برای اجرای این مراسم به جایگاه خاصی نیاز نبود. شهبازی می‌گوید: «معمولاً در ایام محرم، در فضای باز گذرها و میدانگاه‌ها طاق زده و با پارچه‌های سیاه پوشیده می‌شد و محلی برای اجرای تعزیه بود. در شمیران گاهی اوقات در صحن امامزاده‌ها و برخی اوقات هم در فضای گورستان‌ها مراسم تعزیه اجرا می‌شد. گاهی هم بام مسطح آب‌انبار مثل آب‌انبار امامزاده سیداسماعیل(ع) جایی برای اجرای مراسم می‌شد.»
- مراسم تعزیه‌خوانی زنانه
به زنان تعزیه‌خوان ملا می‌گفتند. مادربزرگ قمرالملوک وزیری هم از تعزیه‌خوانان بود. مریم خانم، ملا نبات و ملا هاجر هم از زنان مشهور تعزیه‌خوان بودند. قمرالسلطنه همسر میرزاحسین خان سپهسالار در خانه خود در بهارستان و نیز منیرالسلطنه مادر کامران میرزا نایب‌السلطنه در خانه خود مراسم تعزیه‌خوانی زنانه برگزار می‌کرد.
- معین‌البکا و ناظم‌البکا
موافق‌خوان، مخالف‌خوان، امام‌خوان، اشقیاخوان، شهادت‌خوان، مظلوم خوان، بچه‌خوان و زنانه‌خوان از نقش‌های مختلفی بود که در تعزیه از سوی افراد برعهده گرفته‌می‌شد. شهبازی می‌گوید: «استاد یا معین‌البکا لقبی بود که در دوران قاجار به فردی داده می‌شد که تمام مراسم تعزیه را هدایت می‌کرد.
به نوعی کارگردان تعزیه بود و حتی طرز چیدن اسباب را کنترل می‌کرد تا مجلس تعزیه به‌خصوص تعزیه دولتی که شاه و بزرگان ناظر بودند به درستی پیش برود. گاهی معین‌البکا دستیار داشت که به او ناظم البکا می‌گفتند. معین‌البکا تعزیه‌خوان‌ها را دعوت و تمرین می‌کرد. معین البکا در دوران فتحعلیشاه قاجار، حاج حسین‌علی‌خان و در دوران محمدشاه، میرزا محمدتقی یا سید مصطفی میرعزا بود. سید مصطفی میرعزا در دوران ناصری هم تعزیه‌خوانی می‌کرد. پسر ایشان هم سیدکاظم در دوران ناصری و مظفری و تا دوره احمدشاه تعزیه‌گردانی می‌کرد. سید مصطفی میرعزا شاعر و ادیب بود و مقتل می‌نوشت. افراد دیگری مانند استاد علی‌حسین قزوینی، میرزاحسن قزوینی، ملاعبدالکریم جناب، حاجی قربان‌خان شاهی، ابوالحسن اقبال‌آذر و میرزا باباتفرشی معین‌البکا لقب داشتند.»
- ردپای آیین تعزیه در سفرنامه‌های اروپایی
در سفرنامه‌های اروپایی‌ها نیز درباره تعزیه نوشته شده‌است. «الکساندر خوجکو» که اصالتاً لهستانی بوده از معین‌البکای دربار فتحعلیشاه و تمام مجالس تعزیه، یادداشت‌برداری و نوشته‌های خود را در ۳۳ مجلس تعزیه چاپ کرد. این یکی از مفصل‌ترین منابع برای مجالس تعزیه است.
«گاسپار دروویل» افسر فرانسوی که در پانزدهمین سال سلطنت فتحعلی شاه قاجار و ولایتعهدی عباس میرزا در ایران اقامت داشت در نوشته‌های خود از اجرای مراسم تعزیه سخن می‌گوید.
نظر شما